Кредит турлари ва шакллари

Кредит алоқалари пул егаси билан қарз олувчи ўртасида бевосита ва билвосита бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда улар тўғридан-тўғри муомалага киришади. Иккинчи ҳолда улар алоқаси воситачилар орқали юз беради. Кредит муносабатларида иштирок етувчи субектлар, кредит обекти ва мақсадини инобатга олган ҳолда кредитнинг қуйидаги шакллари мавжуд (41-жадвал).

41-жадвал.

Кредитнинг асосий шакллари

Хс	Кредит шакллари	Изох
1	Банк кредити	• Иқгисодиётда жуда кенг тарқалган кредит шакли бўлиб, унинг обекти пул маблағларини бевосита ссудага бериш жараёни ҳисобланади. Бунда қарз олувчи сифатида хуқуқий шахслар, аҳоли, давлат, хорижий давлат фуқаролари иштирок етишлари мумкин. Қарз берувчи сифатида еса факатгина банклар қатнашади.
2	Давлат кредити	• Кредитлаш ахолига сотиладиган давлат заёмлари, облигасиялари билан амалга оширилади. Шу билан бирга, давлат жисмоний ёки юридик шахслардан карз олади. Демак, давлат бир томондан қарз берувчи ва иккинчи томондан қарз олувчи сифатида иштирок етади.
3	Тижорат кредити	• Бу сотувчиларнинг харидорларга товар шаклида берадиган кредитидир. Бу кредит молия ва товар кредити шаклидабўлиши мумкин. Молия кредити експортёрларга айрим кредит битимлари бўйича, импортёрларга сотиб оладиган товарларига тўлаши учун пул қарзи кўринишида берилади. Товар кредитида товарлар насияга берилади, харидор сотувчига ўз қарзини тасдикловчи гувохнома-вексел беради. Насияга берилган товар неча сўм турса, шу қарз миқдори ҳисобланади. Товар кредити лизинг шаклида ҳам бўлиши мумкин. Лизинг шартномалари бўйича қиммат турадиган машина ва ускуналар карзга (ижарага) олиб ишлатилади.
4	Истемолчи кредити	• Тижорат банклари тадбиркорлик учун фирмаларга карз берса, истемолчиларга товар сотиб олиш учун қарз беради. Бунинг натижасида истемолчи кредити пайдо бўлади. Бу кредит аҳолига истемол товарлари, хизматларни насияга сотиш, уйжой харажатлари учун, ломбардлардаги мулк гарови ҳисобига, ўзаро ёрдам карзлари ва бошқа кўринишларда қарз берилади. Бу факат истемолни кондиришга хизмат килади.
5	Халкаро кредит	• Бу муддатли, қайтимли ва фоиз тўлаш шартлари_билан бир мамлакатдаги кредитор томонидан

		иккинчи мамлакатдаги қарз олувчига пул ёки товар шаклида бериладиган қарз, шунинғдек, чет ел облигасиялари, чет ел корхоналарининг аксиялари ва бошқа кимматли коғозларига фойда олиш максадларида қўйиладиган капитал.
6	Судхўрлик кредити	• Бу кредитнинг ўзига хос шакли. Хорижда кредитнинг бу кўриниши тарихан кенг тарқалган. Амалда бу кредит шакли Марказий банк томонидан тегишли лисензияга ега бўлмаган жисмоний шахслар, шунингдек, хўжалик юритувчи субектлар томонидан маблагларни вақтинча фойдаланиш учун бериш йўли билан амалга оширилади. Судхўрлик кредити ссуда фоизининг юқори ставкаси билан тавсифланади (120-180%).

Истемол кредити тури банклар берадиган кредитлар ичида енг даромадли ва енг хатарлиси ҳисобланади. Истемол кредитининг енг хатарли дейилишига сабаб шундаки, бу кредитни олган шахс ёки оилаларнинг молиявий аҳволи касаллик ёки ишсизлик туфайли ёмонлашиши мумкин, бу ўз навбатида, кредитнинг қайтарилишини кечиктириши ёки умуман қайтмаслик хатарини юзага келтириши мумкин. Шунинг учун истемол кредитини бошқаришда банклар жуда еҳтиёткорлик билан иш тутишлари лозим.

Ҳозирги пайтда истемол кредитининг бир нечта турлари мавжуд. Уларни бериш мақсадлари ва турларига қараб 2 гуруҳга ажратиш мумкин.]

Масалан, айрим шахс ва оилаларга бериладиган кредитлар янги уйлар сотиб олиш учун, яни уйлар билан таминланган кредитлар ёки бошқа мақсадлар учун, яни автомобил, йирик електр хўжалик моллари сотиб олиш учун олинадиган кредитлар ҳамда уй-жойдан ташқари бошқа мақсадлар учун бериладиган кредитлар.

Бошқа мақсадлар учун бериладиган кредитлар қайтарилишига

кўра икки хил бўлади: малум бир муддат ичида қайтариладиган ва бир йўла қайтариладиган кредитлар. Жаҳон банк амалиётида «Уй-жойларни гаровга қўйиш ҳисобига» бериладиган кредитлар уйлар сотиб олиш ёки яшаш шароитини яхшилаш учун берилади. Якка ёки кўп оилаларга мўлжалланган уйларни сотиб олиш учун 10-15 йиллик узоқ муддатли кредитлар берилади ва бу кредитлар ушбу уй билан таминланган бўлади. Бундай кредитларга мутлақ фоиз ставкалари ёки «сузиб юрувчи», бошқача айтганда, ўзгарувчан фоиз ставкаси ўрнатилади.

Мутлақ фоиз ставкаси ўзгариши орқали сузиб юрувчи фоиз ставкаси ҳам ўзгаради. Мажбуриятни қоплаш учун олинадиган кредит ҳажмининг 1-2% ини ташкил қилувчи хизмат ҳаки (комиссияси) олдиндан олинади ва шу йўд билан қарздорга керакли вақтда. керакли ҳажмда кредит берилиши кафолатланади. Бундай кредитларни нафақат банклардан, балки банк холдинг компаниясига тегишли шўба корхоналардан ҳам олиш мумкин.

2008 йилда бошланган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози даврнинг енг долзарб муаммоси бўлди ва унинг тасири бутун жаҳон иқтисодиётини ларзага солди.

Ушбу жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг келиб чиқишининг асосий сабаби сифатида АҚШда юзага келган ипотека бозоридаги танглик етироф етилмоқда. Ипотека бозоридаги тангликнинг сабаби еса ипотека кредитларининг ўз вақтида қайтмаганлиги, яни ипотека кредитларининг муаммоли кредитлар тоифасига айланишидир.

Ипотека кредитлари билан боғлиқ муаммоларнинг келиб чиқишига еса АҚШ ФЗТ томонидан қўлланган експансион пул-кредит сиёсати ва ипотека кредитларининг ҳаддан ташқари еркинлаштириганлиги сабаб бўлди.

АҚШ ФЗТ қайта молиялаш ставкаси 2006 йилдаги 5-6 фоиздан 2008 йилда 1 фоизгача туширилди. Пул бозорида пулнинг баҳоси арзонлашди. Бундан ташқари, ипотека кредитларининг банклар томонидан берилиши осонлашди. АҚШ фуқароси ҳеч кандай муаммосиз уйнинг гаровига ипотека кредитларидан фойдаланиш имкониятига ега бўлди.

Ипотека инқирози банк активларининг қадрсизланиши, ўз навбатида, банкларнинг тўлов қобилияти ва ликвидлик даражасининг пасайишига сабаб бўлди.

Уй-жойдан бошқа мақсадлар учун олинадиган кредитлар малум бир муддат ичида тўланиши ёки бир йўла тўланиши мумкин.

Малум бир муддат ичида тўланадиган кредитлар қисқа ва ўрта муддатли кредитлар бўлиб, бунда кредит микдори икки ёки уч қисмга бўлиниб тўланади (одатда ҳар ойда ёки ҳар чоракда бир марта) бундай кредитлар асосан ҳаракат воситалари, мебел, йирик електрхўжалик моллари сотиб олиш учун берилади. Бундай кредитларга асосан мутлақ фоиз ставкаси ўрнатилса ҳам, кейинги пайтларда «сузиб юрувчи» фоиз ставкасини ўрнатиш амалиётда кўп қўлланилмокда.

Бир йўла қайтариладиган кредитлар қисқа муддатли кредитлар бўлиб, жисмоний шахсларнинг нақд пул маблағига бўлган жорий еҳтиёжини қондириш учун берилади ва кредит муддати тугаши биланоқ унинг тўла ҳажми қайтарилади. Бундай кредитларнинг ҳажми кичкина бўлиб, муддати 30 кун ёки ундан ҳам кам бўлиши мумкин. Қисқа муддатга бир йўла қайтариш шарти билан бериладиган кредитлар банк учун сердаромад бўлиб, базида, мижознинг хусусиятига қараб йирик микдорда ҳам бўлиши мумкин. Масалан, меҳнат татили ва даволаниш, йирик електр хўжалик молларини сотиб олиш ёки тамирлаш, солиқ тўлашга кетадиган харажатларни қоплаш учун олинади.

Кредит карточкасига асосланиб бериладиган кредитлар ҳам малум муддат ичида ёки бир йўла тўланиши мумкин. Кредит карточкаси егалари унинг ёрдамида сотиб олган товарларига фоизсиз ҳақ тўлашлари ва қарзларни белгиланган муддат ичида қоплашлари ёки товар ҳақини бўлиб-бўлиб, ойига 12-18% йиллик фоиз микдорида тўлаб боришлари мумкин. Кредит карточкаси асосида малум муддат ичида кредит ҳақининг тўланиши бир йўла тўланадиган кредитларга қараганда банклар учун фойдалидир, чунки банклар бундай кредитлардан фоиз даромадлари оладилар.

Кредит карточкаси жуда қулай бўлиб, мижоз ундан кўпинча револвер кредит тизимида кенг фойдаланади. Кредит карточкаларидан фойдаланиш технологияларнинг такомиллаши натижасида мижозлар кредит карточкалари орқали банк хизматларининг барча турларидан, шу жумладан, жамғарма ва ҳисоб-китоб хизматларидан ҳам бемалол фойдаланишлари мумкин.

Бу карточкалар билан хизмат кўрсатишнинг ривожланиши туфайли мижозлар банк хизматига ҳақ тўлашдан кўпинча озод бўладилар.

Банк турли хил мижозларга турли хил мақсадлар учун кредитлар бериши мумкин. Бериладиган кредитларни улардан фойдаланиш мақсадига кўра, еттита туркумга ажратиш мумкин:

• ипотека ссудалари, яни кўчмас мулк асосида бериладиган кредитлар;
• молия институтларига, яни банклараро молия ва суғурта компанияларига, шунингдек, бошқа молия муассасаларига бериладиган кредитлар;
• деҳкон ва фермер хўжаликларига ерларни ўзлаштириш ва ишлов бериш, ҳосилни йиғиштириб олиш, чорва молларини ем билан таминлаш ишларини яхшилаш мақсадида бериладиган қишлоқ хўжалик ссудалари;
• савдо ва саноат корхоналарига товар-моддий захираларни сотиб олиш ва иш ҳақи бериш билан боғлиқ бўлган харажатларни қоплаш учун тадбиркор фирмаларга бериладиган кредитлар;
• хусусий шахсларга бериладиган истемол кредитлари. Буларга баҳосини бир неча муддат ичида тўлаш имконияти билан автомобил сотиб, кўчма (сайёр) уйлар, електр хўжалик ва бошқа истемол моллари, уйларни тамирлаш ва замонавий тус бериш, тиббий хизмат харажатларини қоплаш ва бошқа шахсий транспорт учун берилади;
• бошқа ссудалар юқорида қайд етилмаган ссудалар бўлиб, уларга қимматбаҳо қоғозлар билан таминланган ссудалар ҳам киради;
• молиявий лизингда банк машина ва ускуналарни сотиб олади ва уларни мижозларга ижарага беради.

Юқорида келтирилган кредит турларини жаҳон банк амалиётидаги енг йириги ипотека ссудаларидир ва бу ссудалар бериладиган жами ссудаларнинг 1/3 қисмини ташкил қилади. Савдо ва саноат корхоналарига бериладиган ссудалар ҳам жами кредит қўйилмаларнинг 1/3 қисмини ташкил қилади. Уз аҳамиятига кўра, учинчи ўринда турадиган ссудалар булар хусусий шахсларга бериладиган ссудалар бўлиб, улар жами кредит қўйилмаларининг 1/5 қисмини ташкил қилади.

Банк кредитлари портфели таркибини аниқловчи енг муҳим омиллардан бири, бу енг аввало ушбу банк хизмат кўрсатаётган бозорнинг хусусиятидир. Ҳар бир банк мижозларининг кредит маблағларига бўлған еҳтиёжларини ўрганиб, уларни етиборга олмоғи лозим. Масалан, аҳолиси кўп бўлмаган шаҳар ва туманлардаги банклар асосан ипотека кредитлари (уй-жойларни гаровга олиш асосида) автомобил сотиб олиш учун ёки хўжаликни бошқариш ва ривожлантириш учун сарф қилинадиган харажатларни қоплаш мақсадида кредит берадилар. Иирик ишлаб чиқариш корхоналари, фирмалар, универмаглар, офислари кўп бўлган йирик шаҳарларда еса банклар кредит маблағларини товар хом ашё захиралари, асбоб-ускуналар сотиб олиш ва ишчиларга иш ҳақи тўлаш учун берадилар.

Албатта, ҳамма банклар ҳам ўзлари фаолият кўрсатаётган ҳудуд шароитларига бутунлай боғлиқ бўлмайдилар. Уларнинг кўпчилиги бошқа банклардан маблагларнинг катта кисмини ёки қисман қарзга олишлари мумкин. Бундай фаолият кўрсатаётган банклар учун улар жойлашган ҳудуд иқтисодиётидаги салбий ўзгаришлар катта хавф туғдирмайди.

Банк кредитлари портфелига тасир қилувчи яна бир муҳим омил бу банкнинг ҳажмидир. Бунда банк сармоясининг ҳажми енг муҳим рол ўйнайди, чунки у бериладиган кредитни битта мижозга тўғри келадиган қийматини аниқлайди. Иирик банклар асосан йирик корхоналар, корпорасиялар ва фирмаларга хизмат кўрсатади. Майдароқ банклар еса, асосан накд пул кўринишида ёки бир неча муҳлатга майда фирмалар, хусусий шахсларга чакана кредитлар беради.

Банк бошқарувчиларининг кредит сиёсати соҳасидаги тажрибаси ва малакаси кредит портфелининг таркиби ва ўсишига тасир қилувчи муҳим омилдир.

Банк кредитининг бази бир турларини беришни тақиқловчи кредит сиёсати банкнинг кредит портфели сифатининг ўсишига тўсқинлик қилувчи хатардан сақлайди.

Кредит портфелининг таркиби кредит фаолияти орқали олинадиган даромадга ҳам боғлиқ. Банкнинг кредит билан шуғулланувчи ходимлари кредит бериш орқали олинадиган даромад билан банкнинг бошқа активлари орқали олинадиган даромадни солиштириб, таҳлил қиладилар. Натижада, банк даромадларининг асосий қисми кредитларга тўғри келаётгани ҳақида бир хулосага келганларидан сўнг кўпроқ кредитлар беришни афзал кўрадилар.

Халқаро кредит

Халқаро кредит бир давлат, шу давлат банки, ҳуқуқий шахси томонидан иккинчи бир давлатга, унинг банкларига, бошқа ҳуқуқий шахсларига муддатлилик ва тўловлилик асосида берилладиган кредит ҳисобланади. Бу кредит шакли кредит муносабатларининг халқаро миқёсда (давлатлар ўртасида) амалга оширилиши жараёнида юзага келади.

Узбекистон Республикаси мустақилликка еришгач, суверен давлат сифатида ўз ташқи иқтисодий фаолиятини йўлга қўя бошлади. 1991 йилгача Ўзбекистон ташқи дунё билан мустақил шартнома тузиш ва амалга ошириш имкониятига ега емас еди. 1991 йил 14 июнда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолияти тўғрисида»ги Қонун Ўзбекистоннинг чет ел давлатлари, уларнинг юридик ва жисмоний шахслари, халқаро ташкилотлари билан ташқи иқтисодий ҳамкорлигининг ривожланишига катта туртки бўлди.

Халқаро кредит қуйидаги хусусиятлари билан характерланади:

• карз олувчи ва қарз берувчи сифатида давлат муассасалари ва ташкилотлари, ҳуқуқий шахслар (банклар, компаниялар) халқаро валюта-кредит ташкилотлари қатнашадилар;
• қарзга олинган маблағлар қарз олувчи мамлакат томонидан даромад келтирувчи капитал сифатида ишлатилади;
• қарз берувчи мамлакатга тўланадиган ссуда фоизининг манбаси қарз олувчи мамлакат ахолиси томонидан яратилган ялпи ички маҳсулот ҳисобланади.

Халқаро кредит давлат ва халқаро институтлар иштирок етган муносабатларда пул (валюта) шаклида, ташқи савдо фаолиятида еса товар шаклида бўлиши мумкин. Шунингдек, халқаро кредит чет ел облигасиялари, чет ел корхоналари аксиялари ва бошқа қимматли қоғозларига фойда олиш мақсадларида капитал қўйиш шаклида ҳам бўлади.

Халқаро кредит маҳаллий кредит билан бир қаторда фондлар айланишининг барча босқичларида қатнашади. Халқаро иқтисодий муносабатлар доирасида халқаро кредит қуйидаги функсияларни бажаради:

• мамлакатлар ўртасида капиталнинг қайта тақсимланишини таминлайди;
• капиталнинг консентрасиялашувига ва марказлашувига шароит яратади ва бу жараённи тезлаштиради;
• ҳар хил валюталарда халқаро ҳисоб-китобларни олиб боришда муомала харажатларини қисқартиради.

Халқаро кредитга бўлган талаб қайси усулда ва муддатда ким томонидан қопдирилишига, шунингдек, қарз олувчиларга таклиф қилинишига қараб халқаро кредит бир неча турларга бўлинади (42-жадвал).

Халқаро давлат кредити икки томонлама келишув асосида ривожланган давлатлар томонидан ривожланаётган давлатларга товар ёки валюта шаклида, фоиз тўлаш ёки фоиз тўламаслик шарти билан, узоқ ёки қисқа муддатга берилади.

Халқаро банк кредитларининг:

• банк експорт кредитлари (хорижий импортёрларга хусусий тижорат банклари, махсус ташқи савдо банклари томонидан бериладиган кредит);
• еврокредит (йирик тижорат банклари томонидан евровалюта бозори ресурслари ҳисобидан евро-валютада, икки йилдан ўн йилгача бўлган муддатда, ўзгарувчи фоиз ставкада кредитлар бериш) каби турлари мавжуд.

Қисқа муддатли халқаро кредитларни халқаро валюта фонди, ўрта муддатли кредитларни Жаҳон ривожланиш ва тараққиёт банки, узоқ муддатли (йигирма йилгача) кредитларни Европа ривожланиш ва тараққиёт банки бериши мумкин.

42-жадвал.

Халқаро кредит турлари

№	Туркумлаш белгилари	Халкаро кредит турлари
1	2	3
1.	Кредитлаш характери бўйича	•     давлатлараро кредитлар •     хусусий кредитлар •     фирма кредитлари
2.	Кредитлаш шакли бўйича	•     давлат кредити •     банк кредити •     тижорат кредити
3.	Ташки савдо тизимида тутган ўрни бўйича	•     експортни кредитлаш •     импортни кредитлаш
4.	Кредитлаш муддати бўйича	•     кисқа муддатли (1 йилгача) •     ўрта муддатли (1 -5 йилгача) •     узок муддатли (5 йилдан ортиқ)
5.	Кредитлаш обекти бўйича	•     товар кредити •     валюта кредити
6.	Таминланганлик даражаси бўйича	•     товар-моддий бойликлар билан таминланган кредитлар •     хужжатлар билан таминланган кредитлар

Халқаро валюта-кредит ташкилотларидан олинган кредитлар хусусий тижорат банклардан олинган кредитлардан (бу кредитлар бўйича ўртача фоиз ставкаси йилига 7 9 % ни ташкил қилади) арзон тушади.

Експорт ва импортни кредитлаш деганда ташқи савдони кредитлаш тушунилади. Експортни кредитлаш қуйидаги шаклларда олиб борилади:

• Харидорлар бўнаклари евазига юзага келувчи кредит шакли. Бунда харидорлар бўнаклари бирор бир мамлакатга ёки експортёрга берилади ва улар хорижий буюртмачининг буюртмасини таминлаш манбаи сифатида хизмат қилади. Шу билан бир қаторда бўнак суммаси експортёр капиталининг салмогини оширади.
• Банк кредити евазига юзага келувчи кредит шакли. Бунда експортёр мамлакат гарови остида кредит берилади, шунингдек, импортёр мамлакатда товар ҳужжатлари ёки товарларини гаровга олган ҳолда ҳам кредит берилади.

Банк билан анчадан бери бирга ишлаб келаётган ишончли йирик експортёр фирмалар банкдан товарларни гаровга қўймасдан банк кредитини олишлари мумкин.

Импортни кредитлаш

Импортни кредитлаш ҳам тижорат ва банк кредити шаклида бўлади. Бу кредитлар иккига бўлинади:

• Очиқ ҳисоб бўйича кредит (експортёр юкланган товарларни импортёр қарзи сифатида унинг ҳисобига ёзиб қўяди, импортёр еса кредитни малум бир муддатда тўлаш жавобгарлигини олади). Бунда қарздорлик вақти-вақти билан тугатилиб борилади. Товар ҳам ўз навбатида мунтазам жўнатилиб борилади. Бу ҳолатда банклар савдо контрагентлари ҳисоб-китобларида воситачи функсиясини бажаради.
• Вексел кредит, бунда експортёр товарни кредитга сотиш битимини имзолаб тратта (ўтказма вексел) ни импортёрга тақдим етади. Охирида товар ҳужжатларини олган шахс траттани аксептлайди, яни вексел суммасини кўрсатилган муддатда тўлаш жавобгарлигини олади.

Импорт бўйича банк кредитлари қуйидаги шаклларда ҳам бўлиши мумкин:

• Аксептли кредит аксепт ёки импортёр банкнинг експортёр траттасини тўлаш розилиги билан берилади. Бунда импортёр тўлов вақти келганда банкка қарз суммасини малум қилади, банк унинг експортёр олдидаги жавобгарлигини ёпади.
• Аксептли рамбусли кредит импортёрга хизмат қилувчи хорижий банк томонидан кафолатлаш шарти билан банк томонидан векселни аксептлаш орқали амалга оширилади. Бу ҳолда импортёр тратта тугаши вақтида ўз воситасини траттани аксептлайдиган хорижий банкка ўтказиш рамбуслаш учун ўз банкига олиб келиши керак. Шундан сўнг охирги шахс експортёрга траттани ўрнатилган муддатда тўлайди.