Чақалоклар 3 гурух рефлекслар билан тугилади.
Биринчи гурухга – бир умрга мустаҳкам сакданувчи автоматизм (кўзнинг шох нарда, коныоктива, томоқ, ютиш, оёқ-қўл пайлари, орбикулопальпебрал ёки қош усти) рефлекслари киради.
Иккинчи гурухга – орал сегментар автоматизм (суриш, қидирув, хартумча, кафт-огиз), орқа сегментар автоматизм (ушлаб олиш, Моро, таянч, автоматик қадам ташлаш, эмаклаш, Талант, Перес), хамда миелоэнцефал гавда ҳолати тоник (лабиринт, симметрик ва симметрик булмаган буйин тоник) рефлекслар киради. Булар транзитор рудементар рефлекслар ҳисобланиб, махсус шароитда харакат анализаторларини ривожланиш даражасини ифодалайди ва кейинчалик йуқолиб кетади.
Учинчи гурухга мезэнцефал шакилланувчи автоматизм (лабиринт, одций ва занжирли буйин ва тана) рефлекслари киради. Бу рефлекслар эндигина пайдо бўлганлиги сабабли, ҳамма вақт ҳам бола тугилиши биланоқ дарров аникланавермайди.
Чакдлокларда шартсиз рефлексларни текшириш, ҳамда бахолаш ёруғ, илиқ хонада, текис, ярим қаттик юзада болани оркдси ёки корни билан ётган ёки вертикал қолатда ўтказилади. Бунда рефлекс чақиришдаги қитиклаш (махсус текширишдан ташкари) огриқсиз булиши шарт. Бу коидаларга риоя қилинмаган такдирда салбий. таъсуротга бўлган реакция рефлексии босиб кўйиши мумкин.
Хартумча рефлекси. Агар бола лунжини огиз бурчаги олдига аста урилса, у лабини хартумсимон чучайтиради.
Таянч рефлекси. Врач болани кўлтигидан орқа томон-идан ушлаб тургизиб, кўрсатгич бармок. билан бошини тут и б турганда, бола оёпши гоз-сои ва тизза бугимларини букади ва танами тугрилаб, оёклари букилган ҳолда оёк, кафтига таяниб туради. Рефлекс 2 ойликда йуқолади.
Автоматик қадам ташлаш рефлекси. Болани тая и ч рефлексини текширгандаги ҳолатда тутиб турган олда гавдасини бир оз олдипга эгилса, удам ташлаш ҳаракатмнм қилади. Ьунда куп харакатн кузатилмаиди, аммо баъзан оёкдари болдирнинг пасткм қисмида чалишиб кетиши мумкин.
Бауэр – эмаклаш рсфлекси. Болани қорни билан боши ва танасини ўрта чизикда қилиб ёткизилса, у бир неча лаҳзага бошини кўтариб эмакламоқчи бўладн. Агар оёқ кафтига қўл кафтими қўйилса, у рефлектор равишда қўлни итариб, оёқ ва қули билам эмаклаш ҳаракатини қилади, рефлекс 4 ойда йуқолади.
Қидирув рефлекси. Огиз бурчаги атрофи териси силанганда, боланинг лаби пастга тушиб, тилининг четлашиши ва бошини силанган томонга бурилиши кузатилади. Рефлекс биринчи йил охирида йуқолади.
Суриш рефлекси. Агар болани оғзига сўрғич солинса, у фаол сўриш ҳаракатини қилади. Рефлекс биринчи йил охирида йуқолади.
Орбикулопальпебрал рефлекс. Бармоқ билан орбитани юкори ёйига уриб кўрилганда, шу томом куз ковоги юмилади. Рефлекс б ойликда йўқолади. Бабкин кафт – оеиз рефлекси. Бола кафтининг тенор олди қисми бош бармоқ билан босилганда унинг орзи очилиб, боши эгилади. Рефлекс 3 ойликда йуқолади.
Бабинский рефлекси. Боланинг оёғи кафти ташқи чегарасидан, товондан бармокларга қараб қитикланганда, бош бармоқ орқага, бошқа бармоклар пастга қараб эгилади. Бу рефлекс 2 ёшгача физиологик ҳолат ҳисобланади.
Ушлаб олиш рефлекси. Бола ‘кафтига қўйилган бармоқни маҳкам чангаллаб ушлаб олади. Бунда бармоқни ушлаш кучи шу даражага етадики, ҳатто бармокларда болани кўтариш мумкин (Робинсон рефлекси). Худди шундай рефлексии оёкларда ҳам чақириш мумкин. Бунда бола оёк кафтини 2-3 бармоқ асосига босилса, бармокдар оёқ кафти томом эгилади. Рефлекс 2-4 ойликда йуколади.
Моро рефлекси. Бола ётган столга (боланинг бошидан 15-20 см узокликда) урилганда ёки шифокор кулига тутиб турган болани бирданига 20 см пастга тушириб, кейин илгариги сатҳга кўтарилганда, олдин бола иккала қўлларини ён томонга ёзиб, кейин илгариги ҳолатига қайтаради, бу рефлекс 4 ойгача сақланади.
Перес рефлекси. Болани қорнига ётқизиб, умуртқа ўсимталари устидан, думгазадан буйингача бармокларии озгина босган ҳолда юргизилса, у танасини букиб, бошини кўтаради, оёги ва кўлини йиғиб қичқиради ва баъзан сийиб юборади. Бу рефлекс 4 ойда йуқолади.
Талант рефлекси. Врач бош ва кўрсатгич бармоклари билан ёнбошлаб ётган болани паравертебрал чнзиги буйича юқоридан пастга қараб силаса, болани танаси орқага очиқ ёйсимон букилади. Рефлекс 4 ойда йуқолади.
Керниг рефлекси. Бола орқаси билан ётганда оёғини чаноқ-сон ва тизза бугимида тугри бурчак ҳолида букиб, кейин тизза бугимида тик қилиб ёзиб бўлмайди. Рефлекс 4 ойда йуқолади.
Чақалоклар мушак тонусига бош ва гавдапинг ҳолати таъсир этади. Бу лабиринт ва бўйин тоник рефлексларида памоён бўлади.
Лабиринт тонус рефлекси. Бу рефлекс бошнинг ҳолатини фазода ўзгартириш билан чақирилади. Чалқанча ётган болада бўйин, орқа, оёқ ёзувчи мушаклари тонуси ошик бўлса, қорни билан ётган болада йигувчи мушаклар тонуси ошиқ булади
Бўйинни симметрии тонус рефлекси. Чалқанча ётган чақалоқ бошипи пассив эгаллаганда, қўлни эгувчи, оёқни ёзувчи мушаклари тонуси ошади. Эгилган бошни илгариги ҳолатга келтирлгапда эса тескари ўзаро мупосабач кузатилади. Мушак тонусини ўзгариши, қўл, оёқни пассив эгпб ёзшианда қаршиликнинг кўпайиб, камайишига қараб баҳоланади.
Ассимметрик бўйин тонус рефлекси. Чалқанча ётган бола бошини елкага тегадиган даражада бурилганда, бурилган томон осқ- қўл тонуси камапиб, қарама-қарши томонда ошади. Рефлекс и ил оҳирида йўқолади.
Танани туғриловчи реакция. Оёқ кафтини таянч қисмига тегилганда бола бошини тугри тутиб олади. Бу реакция бир ойликдан кейин пайдо бўлади.
Ландаунинг юқори рефлекси. Қорни билап ёткизилган бола бошини. хдмда тана ва қўлини юқори қисмини кўтаради, текисликка қўли билап таянган ҳолда шу ҳолатни сакдаб туради. Бу рефлекс 4 ойдан кейин шаклланади.
Ландаунинг пастки рефлекси. Қорни билан ёткизилган бола оёкдарини ёзиб кўтаради. Бу рефлекс 5-6 ойдан кейин шаклланади.
Оддий бўйин ва танани ўрнатиш рефлекси. Бошни бир томопга бурилгапда танани ҳам ўша томонга бурилиши кузатилади. Аммо бунда олдин танани кўкрак қисми, кейин эса тоз қисми бурилади. Бу рефлекс тугилгандан кейпп пайдо бўлиб, 5-6 ойда шакли ўзгаради.
Тананинг танага занжирли ўрнатиш рефлекси. Бола елкасини бир томонга бурилса, тана ва оёкларини ўша томонга бурилиши кузатилади. Бу бурилиш бир вақтда эмас, айрим-айрим содир бўлади. Тоз суяги қисмини бир томонга бурилишида ҳам танани бурилиши кузатилади. Бу рефлекс 6-7 ойликда шаклланади.
Текшириш натижаларини шартсиз рефлексларни бор-йўклиги, пайдо бўлиш ёки сўниш вақти, симметриклиги, чақирилиш кучини боланинг ёпшга мувофиклигига қараб баҳоланади. Бу мувофикликни бўлмаслиги патологи к ҳолат ҳисобланади.
Беморни биринчи кўришдаёк кузатилган айрим белгилар бол ада ўтказилган ёки кечаётган асаб касаллиги мавжудлигидап далолат бериши мумкин. Чунончи, бош суягининг гидроцефалия оқибатида одатдагидан капа бўлиши (макроцефалия) ёки тугма кичик бўлиши (микроцефалия) кузатилади. Даун касаллигига бошни кичик, кенг, эпса қисмини яссилигп, куз ёриппш гор. пастки ва ички томонга қийшайганлиги, бурун олдин и босиқ, бурунни калии аммо кенг, огзини очиқ, тилни катта уйиқчалар билан қопланганлиги, оёқ-қулни калта бўлиши хосдир. Юз нервининг фалажида юз мусккулларининг бир томонга қийшайиб тортилган бўлиши касалликнп дарҳол аниклаш имконинн беради.
Соглом чақалоқ болани кўриб текшириш кўпинча унда ҳис- туй гул и қийкириқни бўлиши билан даном этпши мумкпн. Одатда бундай қийклрпк кўпинча оч колишлик ёки таишкпи хул булшпп ва бошқалар сабабчп қмтмқланишлар натижасида пайдо булпб, улар барифаф упинунча давоми ва, кейин ўз-ўзидан тўхтайди. Бемор бол ада к,аттпк, кучлик, зарбалик «мияга оич чинкириқни пайдо бўлиши субарахноидал қоп қўшлиши ва бош мия босимини кутарилганида кузатилади.
Чақалоқ болада ёки тукилишпипг биринчи ойларида кузатилган марка мш асаб системасининг патологик ҳолати энцефалопатия дейилиб, бу тугилган бола бош миясини она қорнида ёки тугилмш даврида жароҳатланишидам пайдо бўладп.
Неврологик касалликлар ҳаракат фаоллигини ўзгариши билан кечиши мумкин. Буни аниклаш учун беморда мушак тонуси ва кучини, фаол ва пассив ҳаракатлар ҳолатини текшириш лозим (мушак системасига қаранг). Янги тугилган болада 1-2-3- кунлари қийқирганда, безовталикда қўли ва пастки жагни титраши, марказий асаб системасини жароҳатланиш белгиси ҳисобланмайди. Аммо қўл-оёқнинг доимий ёки узоқ вақт титраши патологик ҳолат ҳисобланади. Мушак тонусини жуда паст ёки йўк бўлиши хатто туғилмшиииг биринчи мимутларида бўлса ҳам ҳомилаии асаб системасини жароҳатланганидан далолат беради. Мушак тонусини ортиб кетиши тугилишда бош мия жароҳатланишида (кўпинча субарахноидал қон қуйилишда), йирингли менингитда, гипербилирубин • энцефалопатиясида, она қорнида ўтказилган инфекцион касалликларда марказий асаб системасининг жароҳатланишидан пайдо бўлиши мумкин. Мушак тонусини ўзгариши, болада танани тутиб туриш ҳолати ва ҳаракатни бузилишига олиб келади.
Беморни кўздан кечирганда баъзан унда тиришишлик ҳолати кузатилади. Тиришишлик синдроми марказий асаб системаси касалликларида, шунингдек ҳар турдаги токсикоз ҳолатларида, жароҳатланишда, рухий қаттик ҳамжонланганда кузатилиб туради. Эрта ёшлик болаларда тиришишлик нисбатан кўп учраб, бу уларда бош миянинг морфологик ва функционал жиҳатдан нотакомиллиги сабабли марказий асаб системасини қўзғалувчанлик чегарасини пастлиги ва таркоқ реакцияга мойиллиги билан тушунтирилади. Одатда типик формадаги тиришишлик тўсатдан бошланади. Кўпинча тиришишлик бемор эс хушини ўзгариши билан кечади. Аммо баъзи метаболик узгаришларда, жумладан спазмофилия ва гипокальцемияни бошка формаларида тиришишлик бемор эс хушини ўзгармаган ҳолида ҳам кечиши мумкин.
Тиришишлик характерига кура клопик, тоник ва клонико-тоник кўринишида кечади. Тоник тиришишлик кўз олмасини интенсив ҳаракати билан бошланиб, кейин бу ҳаракат тўхтайди ва сўнгра кўзи ботиб киртайиб колади. Боги оркага кескин ташланган бўлиб, қўллари тирсак ва билак бугимларида эгилиб, маҳкам ўрнашган оёкдари эса зўрайиб тугрилаб тортилган холда бўлади, Жаглари бир-бирига қаттиқ жипслашган – бўлиб, баъзан бемор тилини тишлаб олган бўлиши мумкин. Баъзан нафас олишни тўхташи мумкин. Тиришишлик хуружини тоник фазаси бир неча сониядан бир дақиқагача давом этади. Тоник тиришишликни кузатилиши бош мия қобиғ ости ту зил мал ар қўзгалувчанлигипи ошгапидан дарак беради.
Шундан сунг бемор сершовқин нафас олади ва тиришишликнинг клоник фазаси бошланади. Бу юз мускулларининг жуда тез-тез, жуда киска, аммо бир бирмдаи бир хил ораликда бўлмаган ораликда қисқаришидан, бошқача қилиб айтганда юз мускулларининг учиб туришидан бошланиб, тезда бу оёк-қўлларига ва танага таркалади. Бола териси окдрган, баланд товушли, хуррак отганга ўхшаб нафас олади, лабларида кўпик пайдо бўлади. Тиришишликнинг давоминлигн хар хил бўлиши мумкин. Тиришишлик тўхтагач, бола кўпинча гангиган холатда булиб, кейин ухлаб қолади. Агарда бемор тиришишлик хуружидан кейин бардам, тети клик ҳолатда бўлса, эпилепсия хуружи туфисида ўйлаш мумкин.
Клонико-тоник тиришишликда ҳар иккала клопик ва тоник тнринншшмк белгилари кузатилади. Бундай тиришилик чақалоклар асфиксимси ёки мня жарохатланишида, менингит – менингоэнцефалитда, огир токсикоз ҳолатларида, спазмофилияда кузатилади.
Одатда спазмофилия тоник тиришишликдан бошланиб, кейин клоник холатига ўтади. Спазмофилияда кальций-фосфор модда алмашинувининг бузилишидан, асаб системаси кўзгалувчашшги ортган бўлади. Баъзан беморда қўл ва оёқ кафти мускулларининг тоник тиришишидан, қўл панжаси «акушер қўли» га ўхшаш ҳолатга келиб, оёқ кафти тупигдан букилган холатга келиб қолиши кузатилади. Баъзан касалликда беморда ларингоспазм кузатилиб, бунда товуш чикдриш тешиги мускуллари спазм холатида бўлиб, касаллик нафас олишнинг қийинлашишидан токи баданда интенсив кўкаришлик, совук тер пайдо бўлиб, нафас тўхтагунча бўлган огирликда кечиши мумкин.
Беморни кўздан кечирганда баъзан унда фалажлик, яъни иҳтиёрий харакат фаолиятини йўқолиши холати кузатилади. Агарда бу холат марказий ҳаракатлантирувчи нейроннинг жароҳатланиши натижасида пайдо бўлган бўлса, бунга марказий фалажлик дейилиб, бунда пай рефлексларини ортган, мускуллар тонуси ошган (спастик фалажлик) бўлади. Агарда фалажлик переферик нейроннинг жарохатланиш натижасида пайдо бўлган бўлса, бунга переферик фалажлик дейилиб, бунда мускул тонуслари пасайган, пай рефлекслари сусайган ёки йўқолган бўладм.
Агарда беморни хар икки қўл ва оёкларида спастик фалажлик кузатилса, бунга спастик тетраплегия дейилади. Бунда беморни қўли тирсак ва билак бўғимларида букилган бўлиб, танага қисилган оёкдари чўзилиб тортилган. оёк кафтлари букилган холда бўлади.
Фалажликлар айрим холатларда оёқ, кўл, юз мускулларини қискариши, эпилепсия ҳуружига ўхшаш ҳаракатлар, бемор хушини йўкотиши холатлари билан кечиши мумкин. Мияча атаксиясида беморда туриш ва юрмшда ишончсизлик пайдо бўлиб, харакати мает одам ҳаракатига ўхшаб тана миячани жарохатлапгап томонга оғади. Вестибуляр анализаторни жарохатланишида тана муозанатичи тугган холати бузилиб, беморда омонат қадам ташлаш, бош айланиш, қусиш холатлари кузатилади. Экстрапирамида системасинй жарохатланишида мажбурий автоматик ҳаракатлар (гиперкинезлар) пайдо бўлиб, бу хаяжопланишда кучайиб, ухлаганда йўколади. Хорея касатлиги гиперкинезида тартибсиз, ихтиёрсиз мажбурий харакат танами хар хил қисмларида пайдо бўлади. Бемор гоҳида кўзларини қисади, гох юзларини буриштириб, тилини чиқаради, гох кўлларини юкорига иргитиб, беўхшов кадам ташлаб юра бошлайдн. Хорея гиперкинезида мушак тонуси пасайган бўладп.
Марказий асаб системаси касалликларнда, хар хил турдагн нейротоксикоз холатларида бсмор ахволп баъзам огирлашиб, унипг эса хунт хар хил даражада узгарган булиши мумкин. Нормада боланинг эса хуши, ахлоқи, атрофдагилар билан муносабати, фаоллиги, иштахаси, уйкуси ўзгармаган бўлади. Баъзап беморда кузгалувчалик холати кузатилиб, бу харакат фаоллигини ва у Тишга қизикишликни ортиши, кун гапиришга мойилллик, атрофдагилар билам алокани ёмонлашимли (худди мурожатни эшитмагамдек) билан кечса, бупга эйфорпялик кузгалучанлик дейилади. Агарда беморда қўзгалувчанлик ипжпклик, йиклаш, овқат емаслик, ухламаслик, тери ва пай рефлексларини ортиши билан кечса, бунга негатив кузгалувчанлик дейилади.
СОМНОЛЕНТ – халатидабеморда бўшашмшлик, уйқу босиш, секин товушга инграшлик, кўриш ва парваришга реакциями пасайиши кузатилади. Бунда тери на пай рефлекслари пасайган бўлади.
СТУПОР – холатида беморда карахтлмк кузатилмб, уии бу холатдаи қийинчилик билаи чиқариш мумкин. Вақти-вақти билан унда қўзгалувчанлик ҳаракатлари пайдо бўлади. Тери ва пай рефлекслари камайган бўлиб, оғрикли китикдашга реакция бўлиб, қиска вақт давом этади.
СОПОР – холатида бемор чуқур уйқуда, гангиган аҳволда бўлади. Тери рефлекслар йўқолиб, пай рефлекслари қийинчилик билан доимий бўлмаган холда чақириш мумкин бўлади. Офиклик қитиклашга жавоб яққол бўлмайди. Кўз мугуз пардаси қорачиг ва ютиш рефлеклари сакланган бўлади.
Бемор хушини, атроф муҳит ва ўзини идрок этиш қобилиятини йўқотиб, огрикли қитикдашга бўлган реакциянинг йўқолиб боришига – KOivia холати дейилади.
Болаларда ва катталарда кома холати бош мия қобиғи ва қобиқ ости тузилмаларининг ҳамда марказий асаб системасининг пастки қисмларини кучли тормозланиши натижасида ривожланиб, унинг болаларда кечиши ўзига хос хусусиятларига эга бўлади. Комада клиник симптомларни ривожланиб бориш и З даражага бўлинади.
Биринчи даражали комада бемор хушсиз холатда бўлиб, унда мустақил ҳаракат, пай ресрлекслари йўқолган бўлади, суюқпик ичирилганда тикилиб қолиб йўталади. Кўпинча тоз оргаилари функцияси бузилган бўлади, аммо кўз корачигининг ёруғликка бўлган реакцияси сакланган бўлади.
Иккинчи даражали комада кўз қорачиғи кенгайган бўлиб, ёругга бўлган реакцияси ҳам йўқолади. Ютиш рефлекси, тоз органларининг функцияси бутунлай бузилган бўлади. Беморда нафас олиш ва юрак кон томир системаси фаолиятини спонтан (ўз-ўзидан) бузилиши кузатилади.
Учинчи даражали комада нафас олишнинг патологик тури (Чейн-Стокс, Куссмауль), қон айланишннинг окир даражадагн бузилиши, артериал гипотония (кон босими 60 мм. симоб устунидан паст), кўз олмасини ҳаракатсиз котиб колиши кузатилади.
Болани кўриш ва у билан сухбатлашиш орқали унинг рухий ривожланиши, акд-идрокини ёшига монандлиги ёки бунда озгина бўлса ҳам нормадан четга силжишлар мавжудлиги текшириб аникданади. Боланинг аклий жмхатдан юксакланишини орқада қолиши – олигофренияда (кам акллилик) кузатилади. Олигофрения – грек сўзида олимган бўлиб, olidos – паст, phren -ақл деган маънони билдиради.
Олигофрения З даражага бўлинади:
Дебил- эси паст имбецил
Идиот
Дебил – олигофремияни енгил формаси. Бунака болалар турмушдаги оддий парсаларга қийинчилик билан тушунади, ёмон ўкийди. Имбециллар – ўртача даражадаги олигофрения ҳмсоблапиб, буларни фикр килиш, ўйлаши жуда содда, сўз Гшпшдилари жуда кам бўлган гапга тушунади. Қисқа гапларни гапириши мумкип. Имбециллар жахлдор, шунинг учун уларни парвариш қилганда эхтиёт бўлмш керак. Идиотлар – бу жуда огир даражадаги олигофрепияга киради. Бунака болалар гапиришни билмайди. Хеч нарсага тушунмайди, қаракатсиз ётиб, ёрдамчисиз яшай олмайди. Буларда чала фалажлик (парез) ва фалажлик,
ҳамда сезиш қобилиятини бузилиши кузатилади. Турли даражадаги олигофрения тугма бўлиши ёки туғилиш жараёнида шикастланишдан, ҳамда туғилгандан кейин кузатилган марказий асаб системаси касалликлари оқибатида пайдо бўлиши мумкин. :
НЕВРОЗ касаллиги ҳақида тушунча. Невроз касаллигида асаб системаси фаолияти бузилган бўлиб, бу холат рухий кечинмалар мажмуи таъсирида майдонга келади. Неврозлар асосан 3 хил клиник кўринишда кечади:
- НЕВРАСТЕНИЯ. Бу касаллик кўпинча мактаб ёшидаги болаларда учраб, беморда уйқуни бузилиши, бош оғриғи, баджахиллик, газабланиш, чарчоклик, вегето – дистония белгилар кузатилади.
- ИСТЕРИЯ. Бу касалликда беморда хиссиётга ўта берилувчанлик кузатилиб, у хурсандлик ёки ҳафаликка ҳам ўта тўлқинланиб реакция беради. Касалликда бош огриги, қусиш, хушидан кетиш, еыгил даражалик парез ёки фалажлик,
терида сезувчанликни кучайиши ёки йўқолиши белгиларини кузатиш мумкин Ёш болаларда касаллик қичқириш ва ҳаракат хуружлари пайдо бўлиши билан кечади. - МИЯГА УРНАШГАН ХАР ТУРДАГИ ГОЯЛАРДАН ЧИКАОЛМАСЛИК
НЕВРОЗИ. Бунда беморда шубхаланишга, қўрқувга, фантазияга мойиллик холати кузатилади. Бу касалликда мактаб ёшидаги болаларда ортиқча кўл ҳаракатлари, кўзни пирпиратиш ва тик аломатлари кузатилади. Бемор кўпинча касалликдан қўрқиб қўлни хаддан зиёд кўп ювади, кўпчилик ичида
ҳаяжон ва қўрқувдан ўзини ноқулай тутади ва ҳоказо. Бу холат узоқ давом этса, рухиятга салбий таъсир этиб, психоастенияга олиб келиши мумкин.
Беморни текширишда рефлекслар, бош мия асаблари фаолияти сезувчанлик холатлари ўрганилиб баҳоланади. Қўшимча услублардан рентгенографик ҳамда энцефалографии текширишлар ўтказилади, орқа мия суюклиги ўрганилиб баҳоланади.
Асаб системасининг махсус текшириш услублари ва ҳар турли касалликлари симптомларини талабалар «болалар асаб касалликлари» кафедрасида мукаммал ўрганишларини назарда тутиб, биз мазкур қўлланмада болаларда нисбатан кўпрок учраб оғир кечадиган менингит ва энцефалит касалликлари синдромларига тўхтаб ўтишни лозим топдик.
МЕНИНГИАЛ СИНДРОМ.
ЭТИОЛОГИЯСИ. Бактериал инфекция ёки вируслар.
ШИКОЯТИ. Тана ҳароратини кўтарилишига, бош оғриғига (кўпинча оғриқ энса, пешона соҳасида, камрок умумий). Кўкрак ёшидаги болларда бетоқатлик, тиришишлик, қусиш (баъзан тўсатдан, «фантан» симон) ҳам болада қаттиқ бош огриги мавжудлигидан далолат беради.
ОБЪЕКТИВ ТЕКШИРИШ: Бемор ақволи огир, эс хуши сомнолент, сопор, кома холатларида бўлади. Тана мускуллари тонусини рефлектор зўрайиши хисобига, бемор ётганда унйнг гавдаси ўзига хос кўринишда бўлади: беморнинг боши оркага ташланган, танаси букилган корни ичига тортилиб, қўллари, кўкрак қафасига қисилган, оёклари тиззадан букилиб корнига тортилган холатда ётади. Терисида сезувчанликни ортиши (гиперестезия) кузатилади, вазаматор ўзгаришлик натижасида ок ёк-и қизил доглар пайдо бўлади. Сезги органларини шовқинга, қаттиқ товушга, ёругликка гиперестезияси кузатилади. Бош мия қобигини қитикланиши натижасида қуйидаги симптомлар пайдо бўлади.
Керниг симптоми. Чалқанча ётгам болани бир оёгини чаноқ-сом ва тизза бўғимида букилса уни тик қилиб тўғрилаб бўлмайди. Рефлекс 4 ойгача бўлган болаларда ижобий бўлиб бу физиологик холат ҳисобланади. 4 ойликдан кейи ижобий бўлса – патологик белги ҳисобланади.
Энса мускуллари регидлиги симптоми. Энса мускуллари тонусини ошганлиги сабабли бошни олд томонга эгиб бўлмайди.
Брудзинский симптоми (юкори, урта, пастки). Юкоригиси – бошни ияк кўкрак соҳасига теккизгунга қадар эгилганда, оёқ тизза ва чаноқ-сон бўғимларида букилади. Ўртаси – ков супачасига (симфиз) босилса, оёқ тизза ва чаноқ-сон бўғимларида букилади. Пасткиси – бир оёқни чаноқ-сон ва тизза бугимларида букилса, бошқа оёкда ҳам рефлектор ҳудди шундай букилиш кузатилади.
Лесаж «илинтирмок» сиптоми. Агар болани қўлтиғидан ушлаганча кўарилса, у оёгини тизза ва чаноқ-сон бўғимларида букиб қорни томон кўтаради, ва шу холатда ушлаб туради (соглом бола эса оёгини бемалол букиб ёза олади).
Флатау симптоми. Бола бошини тезликда олд томон эгилса, унинг кўз корачиги кенгаяди, чақалоқ ва кўкрак ёшидаги боланинг 1-2 ойларида менингиал симптомларни аниклаш уларда мушак тонусини ошикдиги мавжудлиги сабабли қийин бўлади. Шунинг учун уларда катта лиқилдоқни таранг бўлиб ёки кўтарилиб қолганлигини, безовта ҳаракатни, тўхтовсиз қичқиришни, асабийлашиш ва хушсиз бўлиб қолишни алмашиниб туришини, кусиш ва
тиришишликни, ҳароратни ошганлигини аникдаш ҳам муҳим диагностик белги ҳисобланади. Касалликни огир хилида кўрсатиб ўтилган умум мияни жароҳатланиш симптомларидан ташқари жараённи мияни маълум бир қисмига таъсиридан, ўзига хос белгилар ҳам пайдо бўлиши кузатилади.
АГАРДА ЖАРАЁН ТАЪСИР ЭТАЁТГАН МИЯНИ КИСМИ
Мия ярим шарининг думбайган соҳасида бўлса кўпинча безовтлик, тиришишлик, хуружлар билан бошланиб кейинчалик парез ва фалажлар пайдо бўлади.
Мия асосида бўлса жуда эрта бош мия асабларини жарохатланиш белгилари (кўриш ва эшитишни пасайиши, птоз, ғилайлик) бошланади.
III қоринча тубида бўлса гипоталамик, вазаматор бузилишлар (гипотония, гипертония, қон босимини ўзгарувчанлиги, оёқ – қўлни совуши), метаболик тери вегетатив рефлекслар, синдик чиқариш, дефекациями бузилиши, нейро -эндокрин ўзгаришлар (ҳар турдаги модда алмашувни бузилиши, беморни озиб ёки семириб кетиши) кузатилади.
ЛИКВОРНИ ЎЗГАРИШИ. Бос-ими ошган айниқса серозли менингитда (йирингли менингитга нисбатан) босим ошган бўлади. Суюклик. минутига 40 ва ундан кўп томчида оқади (пормада минутига 20-40 томчи оқиб бу нормадаги ликвор босимига тўғри келади). Чакалоқ болада ликвор босими 80 мм сув устунига тенг бўлиб, катта ёшли болаларда: ётган холда 100-150 мм сув устунига, ўтирганда 150-250 мм сув устунига тенг бўлади.
ТИНИКДИГИ. Йирингли менингитда лойка,туберкулёз
менингитида оқ-саргиш, сероз менингитда тиниқ (нормада яиги тугилган болани 14 кунлигигача ксантохромия, тиник, катта ёшда рангсиз, тиниқ).
ЦИТОЗ. Плеицитоз (ҳужайрапар сомини кўпайиши) нейтрофиллмк –
йирингли менингитда кузатилади (нормада санокли нейтрофиллар ликворда чақалоқни v 14 кунлигигача кузатилиши мумкин). Лимфоцитли серозли менингитда кузатилади (нормада болада 3 ойликкача : 3/3 дан 25/3 гача, 3-6 ойликда 3/3 – 20/3, 6 ойликдан катталарда 3/3 – 10/3 гача кузатилади).
ОҚСИЛ. Кўпайган (0,4 – 1 г/л гача) нормада 3 ойликкача 0,2-0,5 г/л, 4-6 ойликда 0,18-0,36 г/л, б ойликдан катталарда 0,16-0,24 г/л бўлади. Панди синамаси – ўта ижобий (нормада 3 ойликка бўлган болаларда (+/-), 4 ойликдан катталарда манфий бўлади). Ликвор босими ортган бўлсаю, аммо ҳужайралар таркиби ва оқсил микдорини ўзгармай қолиши менингизмда кузатилади. Менингизмда юқорида келтирилган менингиал симптомлар кузатилиши мумкин.
ЭНЦЕФАЛИТИК СИНДРОМ.
ЭТИОЛОГИЯСИ Бактериал инфекция ёки вируслар.
ШИКОЯТИ Тана ҳароратининг кўтарилишига, кўнгил айниб,қусишга, бош огригига, бош айланишига, бўғимларда оғрикқа, тиришиш ва уйқуни бузилишига (уйку босиш ёки уйкусизликка).
ОБЪЕКТИВ ТЕКШИРИШ Бемор аҳволи оғир, эс хуши сомнолепт, сопор, кома холатларида. Бемор кўпинча қўзгалувчан холатида, эпилептик хуружлар, мушакларни силтаниб учиб туриши, рефлексларни сўниб бориши (сўриш, ютиш, корнеал ва бошқалар) кузатилади. Кўрсатиб ўтилган умум миянинг
жароҳатланиш симптомларидан ташкари, мияни маълум бир зонасини жароҳатланишидан ўзига хос белгилар пайдо бўлади.
ЗОНАЛ ЖАРОҲАТЛАНИШ СИМПТОМЛАРИ
Кўз ҳаракатини бузилиши Бунда иккиёклама птоз, диплопия, ажралувчи. ғилайлик, конвергенцияни (иккала кўз ўк чизигини бир иуқтаспда учрашуви) бузилиши, кўз корачигини кенгайиши кузатилади.
Дунглик ости соҳасини жароҳатланишида тахипноэ, тахикардия, артериаа кон босимини кўтарилиши ёки ассимметрияси кузатилади.
Қобиқ ости ядроларини жароҳатланишида хореясимон, атетоидсимон, миоклоник ва тиксимон куринишдаги гиперкинезлар кузатилади. Мияча ва вестибуляр соҳани жароҳатланишида омонат қадам ташлаш, бош айланиши, нистагм, ҳаракатсизлнк, нигохни бир нуқтага қадалганлиги кузатилиши, бошни буриш, кўз харакати беморда қаттик бош огригпга, қусишга олиб келади.
Гипоталамик соҳани жароқатланишида кўпинча эндокрип бузмлмшлар: иштаҳани бузилиши (пасайиши ёки ортиши) чанқашлик, полиурия, семирмшлпк ёки озишлик, кўп терлашлик, сўлак окиш, ёглик себорея, юзпи ёкли бўлиб кўриниши каби белгилар кузатилади.
МЕНИНГИАЛ – Юқорида келтирилган менингитга хос
СИМПТОМЛАР симптомлар на ликвор ўзгаришлари кузатилмши мумкин (менингиал синдромга кдранг).
ЭНЦЕФАЛИТИК – Ипфекцион касалликлар ва токсикоз
РЕАКЦИЯ – ҳолатларида энцефалитни огир бўлмагап
ўткунчи симптомлари кузатилади. Купинча бу реакция тиришишлик симптомлари, катта ёшдаги болаларда эса, гипертермия таъсирида иллюзия, галлюцинациями кузатилиши билан кечади. Интоксикациями камайиши билам бу симмтомлар ўз-ўзидан йуқолади.