26/04/2024
Главная / Иктисодиёт / Фоиз ставкалари ва уларни хисоблаш усуллари

Фоиз ставкалари ва уларни хисоблаш усуллари

Кредитнинг асосий шарти олинган карз учун хак тулаш. Бу хак олинган карз йигиндисига нисбатан фоиз хисобида олинганидан уни карз фоизи ёки кредитнинг фоиз ставкаси деб юритилади. Бошкача килиб айтганда, кредитнинг фоиз ставкаси берилаётган кредитга нисбатан фоизда белгиланиб, кредитнинг нархини ифода етади. Кредит нархи, одатда, бир йил учун белгиланади. Фоиз ставкасининг усиши кредитнинг кимматлашувини, пасайиши еса унинг арзонлашганини ифодалайди. «Арзон пуллар сиёсати» ёки «Киммат пуллар сиёсати» каби ибораларнинг истемолга кириб келиши хам кредитнинг кимматлашуви ёки арзонлашишидан келиб чиккан.

Кредит фоизи пул бозорида амал килади. Бозорда фоив ставкасининг узгаришига караб фоиз ставкаси икки турга булинади:

  • катий белгиланган фоиз ставкаси;
  • сузиб юрувчи фоиз ставкаси.

Катий белгиланган фоиз ставкаси заём маблагидан фойдаланиладиган барча давр учун узгармайдиган бир хил даражада урнатилган ставкадир. Бу ставкалар кредит шартномаси бажарилгунга кадар узгармасдан колади.1 Бу тижорат банки учун нокулай ставкадир. Бунда банк уз активларининг малум кисмини йукотиши мумкин. Масалан, банк 30% ставкада бир йиллик кредит берди, дейлик. Уч ойдан кейин ссуда капитали бозорида бир йиллик кредитларнинг фоиз ставкаси 35%га кутарилса, бу зарардир.

64745Сузиб юрувчи фоиз ставкаси — бу урта ва узок муддатли кредитларга урнатиладиган ставка булиб, унинг даражаси пул-кредит бозоридаги конюнктурага боглик равишда тебраниб туради.

Сузиб юрувчи фоиз ставкаси икки асосий ажралмас кисмдан ташкил топади. Биринчи кисми пул-кредит бозоридаги конюнктурага боглик равишда узгариб туради. Унинг вазифасини одатда таклифдаги кредит ресурсларининг банклараро ставкалари, яни Лондонда ЛИБОР. Парижда ПИБОР, Сингапурда СИБОР, Кувайтда КИБОР, Люксембургда ЛКЖСИБОР ва хоказолар кулланилади.

ЛИБОР Лондондаги жахон ссуда капитали бозорида етакчи еркин алмашадиган валюталар, яни АКШ доллари, Германия маркаси, Япония иенаси, Англия фунт стерлинги каби валюталардаги депозитларга туланадиган уртача фоиз ставкасидир. У хар куни Лондон вакти билан соат 1200да бутун дунёга «Файненшил таймс» Лондон газетаси оркали елон килинади.

ЛИБОР енг йирик Лондон банклари буйича уртача фоиз ставкаси булиб, унга асосланиб Лондон банклари евровалюта бозорида биринчи тоифали банкларга ссуда такдим етади. Амалиётда ЛИБОР валюта турлари ва муддатлари буйича (1, 3, 6 ва 12 ойга) табакаланади. ЛИБОРнинг расмий холда кайд етилиши мавжуд емас. Евровалюта бозорида операсиялар олиб борадиган хар бир йирик Лондон банклари пул бозорида вужудга келган конюнктурага кура уни белгилайди ва узгартиради.

ЛИБОР одатда узгариб турувчи фоиз ставкалари шартлари билан урта муддатли банк кредитлари берилишида базис сифатида кулланилади. Бунда ЛИБОР хар бир келишилган фоиз даври давомида кредитнинг узгариб турувчи куйи чегараси нархини белгилайди, одатда у 3-6 ойни ташкил етади.

Узгарувчи ставкада банк активлари фоизларинг узгариши натижасида зарарга учрамайди. Бу ставкаларни евродолларли кредитлар мисолида куриб чикиш мумкин. Айтайлик, ЛИБОРнинг даражаси 6 %, банк белгиланган спред1 1 %. Демак, евродолларли кредитнинг фоиз ставкаси 7 %. Агар ЛИБОР 5 %га тушди дейлик. Бунда кредитнинг фоиз ставкаси 6 % булади. Банк бундан зарар курмайди. Чунки спред узгармасдан колади. Бу ерда факат ЛИБОР узгаряпти.Номинал фоиз ставкаси деганда кредит шартномасида кузда тутилган фоиз ставкаларига айтилади. У бозор жорий ставкаси деб юритилади. Реал фоиз ставкаси еса бу инфлясия даражасини хисобга олган холдаги ставкадир. Хар иккала ставка уртасидаги богланишни Ж.Фишер куйидагича ифодалаган:

Реал фоиз ставкаси = Номинал фоиз ставкаси – Инфлясия даражаси

Агар инфлясиянинг усиш сурати фоиз ставкасидан юкори булса, у холда реал фоиз ставкаси салбий курсаткичга айланади. Хорижий мамлакатлар тажрибасида кредит нархини белгилашнинг «киймат плюс» ва «нарх буйича устунлик» усуллари мавжуд. Кредит амалиётида «киймат плюс» усулидан фойдаланиш кенг таркалган булиб, унинг асосида берилаётган кредит суммасига банкнинг кредит билан боглик харажатларини коплаш ва унинг фойдасини таминлаш даражасидаги фоиз белгиланади. Ушбу усулни куллашда куйидагилар хисобга олинади:

  • карз олувчини кредитлаш учун жалб килинган маблагларнинг банкка канчага тушиши;
  • банкнинг кредитни расмийлаштириш ва кайтарилишини назорат килиш билан боглик операсион харажатлари;
  • мажбуриятларни бажара олмаслик хатари учун банкка туланадиган маржа;
  • кредитдан олиниши кутилаётган фойда.

Кайд килинганларнинг барчаси кредит суммасига йиллик фоиз асосида аникланиши мумкин. «Киймат плюс» усулининг асосий камчилиги банк уз харажатларини хисобга олгани холда кредит бозоридаги ракобат ва ракобатчилар нархини етиборга олмайди.

«Нарх буйича устунлик» усули ёрдамида нархни белгилаш дастлаб АКШда ХХ асрнинг “буюк Депрессия” йилларида кулланилган. Унинг замирида кредитни кайтариш кобилияти юкори булган карз олувчи учун киска муддатли кредитнинг енг минимал фоиз ставкасини белгилаш ва шу бевосита ставкадан келиб чикиб, бошкаларга кредит нархини шакллантириш ётади. Ушбу амалиётни «праймрейт» деб хам аташади.

«Праймрейт» усулида бошка карз олувчиларга бериладиган кредитнинг хакикий фоиз ставкаси (Фс) куйидагича аникланади.

primerate

«ГЕП» усулида фоиз ставкасини аниклашда кредитлаш муддати давомида пул бозоридаги ставкаларни узгаришларидан катий назар, томонлар келишувида енг юкори фоиз даражаси белгилаб куйилади.

Масалан, «прайм-рейт + 2» учун 5% енг юкори ставка. Агар «прайм-рейт = 12 %» булса, кредитнинг енг юкори ставкаси 19% булиши мумкин, холос. Узок муддатга берилган кредитларда бундай фоиз хисоб-китоби кредиторга зарар келтириши мумкин.

Миллий иктисодиётда фоиз ставкасини аниклашнинг енг оддий шартнома усули кенг таркалган. Уни куйидаги формула ёрдамида аниклаш мумкин:

Ф=(а*и*д) / (100*360)

Бу ерда:

Ф фоиз микдори;

а- банк счётидаги маблагларнинг уртача колдиги;

и – кредит учун фоиз ставкаси;

д – даврдаги кунлар сони.

Банк кредитлари учун фоиз ставкаларининг даражаси пул бозоридаги талаб ва таклиф нисбатига боглик. Агар бу нисбат мувозанатда булса, у холда базавий ставка ва фоиз маржаси микдорини аниклаш мумкин булади.

  • . Тижорат банклари мижозга истемол кредитини бераётганда, у билан келишган холда, кредитга фоиз ставкасини куйидаги усулларда белгилаши мумкин:
  • йиллик фоиз ставкалари;
  • оддий фоиз ставкалари;
  • дисконт фоиз ставкалари;
  • мураккаб фоиз ставкалар;
  • кушиш усули.

Йиллик фоиз ставкаси бир йил учун туланган ялпи туловларнинг кредит суммасига булган нисбатини ифодалайди. Бу ставка жисмоний шахсларга енг кулай кредитларни танлашга ёрдам беради.

Оддий фоиз ставкаси енг аввало киска муддатли кредитлар учун кулланилади. Бунда хар чоракда ёки бошка муддат учун бир марта шартномага биноан кредиторга фоиз туланади. Бу усулда карздорнинг тулайдиган умумий тулов суммаси куйидагича аникланади:

С = Р(1 + ни)

Бу ерда:

С – бошлангич карзни хисобга олган холда кредит учун туланадиган тулов суммаси;

Р – бошлангич карз;

и – фоиз ставкаси;

н – ссуданинг давомийлиги (йил ёки ссудадан фойдаланиш кунларининг кулланиладиган базага нисбати: 360 ёки 365 кун).

Оддий фоиз ставкасининг хусусияти шундаки, мижоз кредитни боскичма-боскич тулаши натижасида фоиз ставкаси колган карз хисобидан олинади.

Масалан, мижоз 2000 $ хажмида кредит олган ва уни боскичмабоскич хар чоракда бир марта 500 $ дан тулаш тугрисида шартномада келишилган булсин. Хар бир чоракда фоиз тулови куйидагича булади:

И чорак = фоиз тулови = 2000 * 0,12 * 0,25 = 60 $

ИИ чорак = фоиз тулови = 1500 * 0,12 * 0,25 = 45 $

ИИИ чорак = фоиз тулови = 1000 * 0,12 * 0,25 = 30 $

ИВ чорак = фоиз тулови = 500 * 0,12 * 0,25 = 15 $

Жами 1 йиллик фоиз тулови 150 $ ни ташкил килади. Хар чоракда туланиши лозим булган туловлар:

И чорак = 500 + 60 = 560 $

ИИ чорак = 500 + 45 = 545 $

ИИИ чорак = 500 + 30 = 530 $

ИВ чорак = 500+ 15 = 515 $

Жами йиллик тулов 2150 $ тенг.

Ушбу курсаткичлардан шундай хулосага келиш мумкинки, кредитга оддий фоиз ставкаси урнатилганда тулов муддати якинлашган сари мижознинг маблаги тежалади.

  • . Дисконт инглизча «дискоунт» сузидан олинган булиб, хисобламок маносини беради. У уч хил манода кулланилиши мумкин:
  • банклар томонидан кимматли когозни муддатидан илгари кайтариб сотиб олиш (аксия хисоби);
  • кимматли когозни кайта сотиб олгани учун банк ундирадиган фоиз;
  • товар нархи (масалан, сифатли стандартга тугри келмаганда), биржа ва валюта битимларида валюта нархидан чегирма (ташлама).

Кредитга урнатиладиган дисконт фоиз ставкасининг хусусияти шундаки, бу усулда фоиз олдиндан туланиши кузда тутилади. Яни туланадиган фоиз микдори олдиндан хисобланади ва кредит берилаётганда ушбу микдор (сумма) ушлаб колинади. Аникроги, кредит шу сумма хисобига кам берилади.

Масалан, мижоз 2000 $ кредит олмокчи. Фоиз ставкаси 12 %. 2000 $ кредит учун туланадиган 240 $ микдордаги фоиз тулови кредитнинг асосий хажмидан чегириб ташланади ва мижозга 1760 $ кредит берилади. Аммо мижоз кредитни кайтараётганда 2000 $ кайтариши лозим.

Юкоридаги усуллардан ташкари банк амалиётида мураккаб фоиз ставкаси усули хам кулланилади. Ундан узок муддатли кредитлашда фойдаланилади. Бу усулда асосий сумманинг устига кушиб хисобланган сумма битимнинг охирги муддатигача кредиторга берилмайди. аммо мижознинг карзи купайиб бораверади. Бугунги амалиётда бу усул жисмоний шахсларнинг депозит счётлари хисобида жуда кенг таркалган.

Мураккаб фоиз ставкасини куллашда кушиб хисобланадиган сумма карз суммасига кушилади ва унга фоизни кушиб хисоблаш давом етилаверади. Буни куйидаги формула ёрдамида хисоблаш мумкин:

Яна маълумот

909

Банк фоизи ва ундан фойдаланиш механизми

Суда фоизи вактинча муддатга берилган кийматдан фойдаланганлиги учун туланадиган узига хос туловдир. Унинг туловчиси хам, …