28/03/2024
Главная / Иктисодиёт / Банк фоизи ва ундан фойдаланиш механизми

Банк фоизи ва ундан фойдаланиш механизми

Суда фоизи вактинча муддатга берилган кийматдан фойдаланганлиги учун туланадиган узига хос туловдир. Унинг туловчиси хам, таминот манбаи хам мижоз ва унинг фойдаси хисобланади.

Ссуда фоизи турли куринишларда булиб, уларни бир катор белгилар буйича таснифлаш мумкин (60-жадвал).

60-жадвал.

Ссуда фоизининг туркумланиши

Тасннфлаш белгилари Ссуда фоизи турлари
1.

2

Кредит шакллари буйича •    Тижорат кредити буйича фоиз

•    Банк фоизи

•    Истемол кредити буйича фоиз

•    Лизинг шартномалари буйича фоиз

•    Давлат кредити буйича фоиз

2. Кредит ташкилотлари буйича •    Марказий банк хисобига фоиз

•    Ломбард кредити буйича фоиз

•    Банк фоизи

3. Инвестисиялар тури буйича •    Айланма маблаглар учун берилган кредит буйича фоиз

•    Асосий фондлар учун берилган кредит буйича фоиз

•    Кимматли когозларга инвестисиялаш учун берилган кредит буйича фоиз

4. Кредитлаш муддатлари буйича •    Киска муддатли ссуда фоизи

•    Узок муддатли ссуда фоизи

•    урта муддатли ссуда фоизи

5. Кредит ташкилотларининг операсиялари турлари буйича •    Депозитфоизи

•    Ссуда фоизи

•    Банклараро кредит фоизи ва бошк.

Банк фоизи кредит муносабатларига киришган иккита субектнинг биттаси банк булсагина вужудга келиши мумкин.

Шуни такидлаш лозимки, кредит ташкилоти ссудани асосан узининг емас, балки жалб етилган маблаглар хисобидан беради. Вактинча буш булган пул маблагларини кайта таксимлашдаги воситачилик фаолияти учун банкнинг олган даромади компенсасия ролиси бажаради. Банк активлари зиммасидаги мажбуриятларнинг бажармаслик риски омонатчилар пассивлари олдидаги мажбуриятларнинг бажармаслик рискининг ошишига олиб келади. Шундай килиб банк ссудалар буйича тулай олмаслик рискини уз зиммасига олади.

Фоиз сиёсати нафакат пул-кредит сиёсатини мувофиклаштиришда, шунингдек, кредит муносабатларини бошкаришда устувор иктисодий восита вазифасини бажаради.

Банк фоизидан фойдаланиш механизми деганда ссуда фоизи сиёсатини олиб боришда ва уни амалиётга жорий килишда кулланиладиган воситалар, чоралар туплами тушунилади. Уларнинг айримлари куйидагилар хисобланади:

  • фоиз даражасини шакллантириш усуллари;
  • фоиз ставкаларини табакалаштириш мезонлари;
  • Марказий банк томонидан фоиз меёрларини мувофиклаштириш усуллари;
  • фоизлар буйича узаро туловлар ва ундиришлар тартиби;
  • фоизни тулаш манбалари;
  • карз олувчилар манфаатларини химоя килиш тизими билан фоиз уртасидаги богланиш;
  • кредит ташкилотининг даромади ва харажатини шакллантиришда фоизнинг урни.

Бу механизм, бир томондан, фоизни товар ишлаб чикариш икгисодий категорияси сифатида ифодаласа, иккинчи томондан, унинг фоиз сиёсатини олиб бориш максадига боглик еканлигини ифодалайди. Амалиётда аксарият холларда унинг иктисодий табиатига карама-карши субектив устуворлик намоён булади. Бозор муносабатларигача, яни хужалик механизми амал килган даврда банк фоизидан фойдаланиш асосан давлатнинг хужалик юритиш сиёсатига буйсунган холда амалга ошган. Бу сиёсат узгариши билан банк фоизидан фойдаланиш механизми хам узгарган.

Бугунги кунда банк фоизининг куйидаги механизмларидан фойдаланилмокда:

  • фоиз даражаси кредит ресурсларига булган талаб ва таклифдан келиб чиккан холда субектлар уртасида тузиладиган шартнома асосида урнатилади;
  • ссудалар буйича фоиз ставкаларини урнатиши кредит келишувлари амалга оширилаётган аник шароитларга караб, яни:
  • ссуда суммаси ва уни узиш муддати;
  • ссуда таминотининг мавжудлиги;
  • маблагларни жалб килиш сарфлари;
  • кредитни расмийлаштириш ва назорат килиш харажатлари;
  • банкни рентабелли булишини таминлаш зарурияти;
  • мижознинг кредитга лаёкатлилиги кабиларни инобатга олган холда банк ва мижоз келивдувлари асосида амалга оширилади.
  • банкнинг пассив операсияларига нисбатан фоизнинг ахамияти ошиб бориши кучаяди, буш пул маблагларини омонатга куйиш рагбатлантирилиб борилади;
  • фоизларни урнатиш ва ундириш узаро келишув битими асосида амалга оширилиб, одатда хар ой фоиз утказиб (тулаб) турилади;
  • кредит жамгармаларининг йуналишига караб фоизларни тулаш (утказиш) турлича булиши мумкин:
  • айланма маблаглари учун берилган кредитлар буйича туловлар махсулот таннархига кушилади;
  • асосий воситалар, номоддий ва бошка айланма маблаглари булмаган активларни сотиб олиш учун берилган кредитлар буйича харажатлар корхона фойдасига кушилади.

Банк кредитларидан фойдаланганлиги учун туланган фоиз харажатлари МБ томонидан белгиланган кайта молиялаштириш ставкалари доирасида соликка тортиладиган базани камайтиради. Аммо муддатдан утган кредитлар фоизи солик базасини камайтирмайди.

Фоиз механизмидан фойдаланиш фоизлар буйича даромад ва харажатларнинг банкнинг пировард моддий манфаатдорлиги билан бевосита богликлигида намоён булади.

Ссуда фоизида фойдаланиш механизмидаги асосий унсурларидан бири бу ссуда фоизи даражасини шаклланиш усули хисобланади. Бозор муносабатларининг ривожланиш шароитида, кредит туловларининг еркинлигида, макроиктисодиёт даражасида фоиз учун уртача фойда меёрига еришиш устувор вазифа хисобланади. Фоизнинг уртача фойда меёридан у ёки бу томонга огишига бир катор омиллар тасир килади. Уларни икки гурухга, яни умумий ва хусусий омилларга булиш мумкин.

Умумий омилларга куйидагилар киради:

  • заёмларга булган талаб ва таклиф нисбати;
  • Марказий банкнинг мувофиклаштирувчи сиёсати;
  • кадрсизланаётган пулнинг таминот даражаси.

Хусусий омиллар табиати тижорат банкларининг фаолият курсатиш шароитлари, шунингдек, мижозлар билан тузиладиган битимларнинг хусусияти билан белгиланади. Булардан ташкари, бу омиллар ссуда фоизининг айрим турлари буйича турлича булиши мумкин.

Масалан, депозит фоизи даражаси юкоридаги омиллардан ташкари куйидаги омиллар тасирида булади:

  • банкнинг актив операсиялари буйича фоиз даражаси;
  • жалб килинадиган депозитнинг муддати ва суммаси;
  • банкнинг ишончлилиги.

Банклараро пул бозорида фоиз даражаси, бошка шароитларни хисобга олмаганда, одатда, депозит фоизи меёридан ошади. Чунки ссуда берилаётганда кредит муассасасининг харажатлари ва манфаати хисобга олинади.

Банк активлари буйича фоиз даражасига куйидаги хусусий омиллар тасир килади:

  • ссуда суммаси ва уни тулаш (кайтариш) муддати;
  • ссуда суммасининг таминланганлик даражаси;
  • банк ссуда капиталининг таннархи;
  • мижознинг кредитга лаёкатлилиги ва унинг банк билан булган узаро муносабатининг мустахкамлиги.

Банк ссуда капиталининг таннархи жами килинган харажатлар суммасини максадли жойлаштирилган маблаглар (ишлаётган активлар) суммасига булиш срдамида аникланади:

БСК=БХ/ИА

Бу ерда:

БСК-банк ссуда капиталининг таннархи;

БХ – банк харажатлари. Бу харажатлар барча ссуда капиталига талукли булмай факат максадли жойлаштирилган кисмига килинган харажатлардир. Максадли жойлаштирилмаган ссуда капитали кисми харажат сифатида кайд килинади.

ИА – ишлаётган активлар.

Банк харажатлари куйидаги икки турдаги харажатлардан ташкил топади:

  • банк ресурсларини шакллантириш буйича харажатлар;
  • банк фаолиятини таминлаш буйича харажатлар.

Биринчи гурухга: банкка жалб килинган банк ва бошка мижозлар маблаглари буйича фоиз туловлари, заёмлар ва депозитлар, шунингдек, чикарилган кимматли когозлар мажбуриятлари буйича фоизлар киради.

Мавжуд таснифлаш тартибига биноан иккинчи гурух харажатларига куйидагилар кирали:

  • мамурий бошкарув ва ижтимоий-маиший хизматлар учун килинган сарфлар
  • чет ел валюта операсиялари билан боглик харажатлар;
  • • кимматли когозлар операсиялари билан боглик харажатлар;
  • касса, хисоб ракамлари операсиялари, олинган грантлар билан боглик харажатлар;
  • бошка операсион харажатлар, шу жумладан, техникага курсатилган каров, ахборотлаштириш хизматлари, бланкаларни тайёрлаш, уларни почта-телеграф оркали жунатиш, амортизасия, биноиншоотлар, транспорт воситаларни саклаш буйича харажатлар;
  • ижара туловлари, нодир металлар билан боглик операсиялар буйича харажатлар, валюта, факторинг, лизинг операсиялари билан боглик харажатлар ва бошкалар;
  • жарима, пеня ва туланган карзлар.

Ссуда капиталининг таннархи амалиётда актив операсиялар буйича фоиз даражасини аниклаш учун асос хисобланади. Ссуда фоизининг юкори чегараси бозор шароитлари тасири остида шаклланади. Ссуда фоизининг куйи чегараси банкка жалб килинган маблаглар буйича харажатлар ва мазкур кредит муассасаси фаолиятини ташкил килиш буйича сарфлар тасири остида шаклланади. Булар еса, уз навбатида, кредит ресурсларининг таркибий тузилиши сифатига боглик булади. Масалан, маблаг учун тулов салмогининг ошиши фоиз даражасининг куйи даражасини кутаради ва аксинча.

Фоиз меёрини хисоблашда тижорат банклари томонидан куйидагиларни инобатга олиш назарда тутилади:

  • Таянч фоиз ставкасининг даражаси. Бу курсаткич, одатда, таминланган ссудалар буйича кредитга лаёкатли мижозлар учун урнатилади.
  • Хар бир битим (келишув) шартларини хисобга олган холда риск учун ажратилган кушимча маблаг.

Таянч фоиз ставкаси тахмин килинаётган ссуда капитали таннархи ва булажак даврда мулжал килинган рентабеллик даражасига асосланиб аникланади:

Т=С1+С2

Бу ерда:

Т — таянч фоиз ставкаси;

К1 режалаштирилаётган даврда кредит ресурсларининг уртача реал бахоси;

К2 — банк фа елиятини таминлаш буйича режалаштирилган харажатларнинг (Р ) максадли жойлаштирилиши кутилаётган маблаглар хажми (Кмч) а булган нисбати;

Ф банк сс; са операсияларининг режалаштирилаётган фойдалилик (рентабел. ик) даражаси.

Кредит пекй сларининг уртача реал бахоси (с.) куйидагича хисобланади:

909

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …