20/04/2024
Главная / Иктисодиёт / Тижорат банкларининг кимматли когозлар билан операциялари

Тижорат банкларининг кимматли когозлар билан операциялари

Банклар кимматли когозлар бозоридаги фаолиятини Узбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тугрисида», «Кимматли когозлар ва фонд биржаси тугрисида», «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларни хукукларини химоя килиш тугрисида»ги конунлари, Марказий банкнинг меъёрий хужжатларига мувофик, шунингдек, «Тижорат банкларига кимматли когозлар бозорида операциялар бажаришга доир тавсиялар» (1996 йил 26 апрелдаги 211-сонли йурикнома) асосида амалга оширади.

Тижорат банклари Марказий банк томонидан бериладиган умумий лицензия асосида кимматли когозлар билан операцияларни бажаришади. Лицензияда банклар бажарадиган операциялар руйхатида кимматли когозлар билан амалга ошириладиган куйидаги фаолият турлари кайд этилади (33-чизма):

Банкларнинг кимматли когозлар
___________________________ бозоридаги операциялари
________________________________________________ 1_____________________________
• кимматли когозларни эмиссия килиш ва сотиш хисобини юритиш,
уларни саклаш;

  • кимматли когозларни харид килиш;
  • маблагларни кимматли когозларга инвестициялаш;
  • дилерлик, депозитор ва акционерлар реестрини юритиш ва саклаш;
  • тижорат, брокерлик, траст операцияларни бажариш ва маслахатлар бериш;
  • мижоз билан тузилган шартномага биноан кимматли когозларни

_ бошкариш ва х.к._______________________________________________________________________________

33-чизма. Банкларнинг кимматли когозлар билан амалга ошириладиган фаолият турлари.

Маблагларни кимматли когозларга инвестициялаш турли хил кимматли когозлар:

  • оддий ва имтиёзли акциялар;
  • облигациялар;
  • давлат карздорлик мажбуриятлари;
  • депозит сертификатлари;
  • вексел ва бошкаларга маблагларни куйиш оркали амалга оширилади.

Алохида олинган давлатларда банк тизимининг ривожланиши ва банклар утказадиган операцияларнинг турлари ва куламига караб уларнинг инвестицион фаолияти турли йуналишларга каратилган булиши ва шу операциялар турлари буйича олинадиган даромад салмоги хам турли булиши мумкин.

Масалан, Америка банклари амалиётида давлатнинг киска муддатли карз мажбуриятларини ифодаловчи кимматли когозларга инвестиция килиш одатда кам даромад келтиради, аммо улар юкори ликвидликка эга ва улар буйича туланмаслик риски нолга тенг булиб, бозор ставкасининг узгариш риски хам кичик булган кимматли когозлар хисобланади.

Узок муддатли кимматли когозлар юкори даромад келтиради, шунинг учун банклар уларни муддати тугагунча саклашади. Банклар уз маблагларини муниципалитетларнинг кимматли когозларига хам куйишади, чунки улар буйича туланадиган фоиз соликка тортилмайди.

Уз ликвидлилигини таъминлаш максадида банклар унча катта булмаган суммани бошка кимматли когозлар:

  • банк акцептлари;
  • кимматли когозлар бозоридаги тижорат когозлари;
  • брокерлик ссудалар;
  • товар-кредит корпорациялари сертификатларига куйишади.

Даромадлиликни таъминлаш максадида, лекин ликвидлигини хавф остига куйган холда банклар уз маблагларини баъзи бир хукумат муассасалари облигациялари ва корпорацияларнинг биринчи даражали облигацияларига инвестиция киладилар. Ривожланган мамлакатларда тижорат банкларнинг инвестицион фаолияти даромад келтириши нуктаи назаридан банк даромади таркибида кейинги иккинчи манба хисобланади.

  • . Узбекистон Республикаси худудида кимматли когозлар чикарилишига ва муомалада булишига йул куйилади. Давлат руйхатидан утказилмаган кимматли когозларни чикариш амалдаги конунларга кура ноконуний хисобланади. Тижорат банклари куйидаги турдаги кимматли когозларни чикаришлари мумкин:
  • устав капиталини шакллантириш максадида чикариладиган акциялар;
  • уз карз мажбуриятлари: облигациялар, депозит ва омонат сертификатлари;
  • кушимча заём маблагларини жалб килиш максадида чикариладиган векселлар.

Барча чикариладиган кимматли когозлар уларнинг микдори инвесторлар сонидан катъий назар Марказий банк кайдномасидан утказилиши шарт. Тижоратбанки чикарган акциялар 35 ёки ундан ортик фоизнинг ёхуд 50 фоиздан ортик акциядорлар овозини таъминловчи акцияларнинг бир шахс томонидан ёки бир-бирининг молмулкини назорат килувчи шахслар гурухи томонидан сотиб олиниши Узбекистон Республикасининг монополияга карши сиёсатини амалга оширувчи ваколатли органи субъектларнинг бир-бирлари мол-мулкини назорат килувчилар деб эътироф этилиши тартиби ва коидаларни белгилаб куяди.

Акцияларни чикариш тартиби кимматли когозларни эмиссия килиниши кайд килиш тартибига боглик булади. Агар кимматли когозларни чикариш буйича эмиссия проспекти кайд (регистрация) килинмайдиган булса, у холда акцияни чикариш куйидаги тадбирларни уз ичига олади:

  • эмитент томонидан акцияни чикариш тугрисида карорни кабул килиш;
  • кимматли когозларни чикарилишини кайд килиш;
  • кимматли когозларни кайд килиш;
  • чикарилган кимматли когозлар якунини кайд килиш.

Агар кимматли когозларни чикариш буйича эмиссия проспекти кайд килинадиган булса, у холда акцияни чикариш куйидаги тадбирларни уз ичига олади:

  • эмитент томонидан акцияни чикариш тугрисида карорни кабул килиш;
  • эмиссия проспектини тайёрлаш;
  • эмиссия проспекти ва чикарилган кимматли когозларни кайд (регистрация) килиш;
  • эмиссия проспектини чоп этиш ва кимматли когозларни чикариш хакида оммавий-ахборот воситалари билан эълон килиш;
  • кимматли когозларни сотиш;
  • чикарилган кимматли когозлар якунини кайд килиш;
  • чикарилган кимматли когозлар якунини чоп этиш.

Кимматли когозлар чикариш буйича карорни амалдаги конунчилик билан кафолатланган банк бошкарув органлари кабул килади. Эмиссия проспектини банк бошкаруви тайёрлайди. Бошкарув раиси ва бош бухгалтер имзо куяди. Тикилиб, сахифалар ракамланади ва банк мухри билан мухрланади. Бу проспект холис аудиторлик фирмаси томонидан маъкулланиши шарт. Эмиссия проспекти куйидагиларни ёритиши керак:

  • ) эмиссия тугрисида асосий маълумотларни;
  • ) эмитентнинг молиявий холати тугрисида маълумотларни;
  • ) келажакда чикарилиши кузда тутилган кимматли когозлар хакидаги маълумотларни.

Акция чикарувчи банк сунгги уч йил давомида ёхуд ташкил топганига уч йил тулмаган вакт давомида зарарсиз ишлаётган булиши керак. Янги ташкил топган банк булса, у холда энг камида мазкур молиявий йилда рентабелли булиши шарт.

  • . Банклар куйидаги шартлар бажарилган холларда кимматли когозларга куйилмаларни амалга оширишлари мумкин:
  • банкнинг бир корхона устав капиталига, шунингдек, ушбу корхонанинг бошка кимматли когозларига куйилмасининг микдори биринчи даражали банк регулятив капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги керак. Ушбу меъёр бир эмитентнинг хам «инвестициялар» кисоб вараклари, хам «кимматли когозлар олди-сотдиси» хисобвараклари буйича нодавлат кимматли когозларига килинган банк куйилмаларини хисобга олган холда хисоблаб чикилади;
  • банкнинг барча эмитентлар устав капиталига ва бошка кимматли когозларига килган инвестициялари микдори биринчи даражали банк регулятив капиталининг 15 фоизидан ошмаслиги керак;
  • олди-сотди учун нодавлат кимматли когозларига килинган банк куйилмаси микдори биринчи даражали банк регулятив капиталининг 25 фоизидан ошмаслиги керак.

Шуни таъкидлаш лозимки, банк исталган корхона (молиявий институтлардан ташкари) устав капиталининг 20 фоизидан ортигига тугридан-тугри ёки билвосита (шуъба корхоналари оркали) эгалик килиши мумкин эмас.

Агар эмитент фаолияти ёки амалдаги ёхуд режалаштирилаётган банк инвестициялари микдори омонатчилар, кредиторлар ва акциядорлар манфаатларига зиён етказиши мумкинлиги ёки инвестицияларни бошкаришда банк тажрибаси етарли эмаслиги аникланса, Марказий банк исталган эмитент кимматли когозларига банк томонидан киритиладиган инвестициялар микдорига кушимча чекловлар белгилаш хукукига эга.

Гаров хукукларини амалга ошириш натижасида кимматли когозлар олинган холларда банк бир ой муддат ичида олинган кимматли когозларни сотиши шарт. Агар кимматли когозлар курсатилган муддатда сотилмаса, улар «кимматли когозлар олди-сотдиси» ёки «инвестициялар» хисобваракларига утказилади.

Кимматли когозлар билан операцияларни амалга оширувчи банклар зарур мониторинг ва операцияларни амалга оширилиши устидан назоратни таъминловчи адекват ахборотни банк рахбариятига такдим этиш учун кенг камровли бошкарув ахборот тизимига эга булишини такозо этади.

Шу уринда шуни айтиш лозимки, кимматли когозлар портфели буйича ички хисоботлар:

  • кимматли когозлар турлари ва куринишлари буйича булинишини;
  • сифат рейтинги, номинал ва бозор кийматини;
  • харид (сотиш) санасини;
  • фоиз ставкаларини;
  • имтиёзларини;
  • олинган дивиденд фоизларини;
  • олди-сотди битимлари буйича фойдани уз ичига олади.

Банкнинг турли булимлари уртасида мажбуриятларнинг кераклича таксимланиши, карорлар кабул килиш хамда битимлар тури ва хажмига доир чекловлар белгилаш буйича ваколатларнинг таксимланиши, шунингдек, суиистеъмолчиликларнинг олдини олиш учун банклар тегишли ички назоратни амалга оширади. Бундай ички назорат куйидагиларни уз ичига олади:

  • олди-сотди аризаларини кабул килувчи ёки кайта ишловчи шахслар бухгалтерия операцияларини амалга оширмаслиги, пул маблаглари, тасдикномаларни олмаслиги ёки бухгалтерлик утказмаларини таккосламаслиги лозим;
  • бухгалтерлик операцияларини тайёрлаш ва амалга ошириш учун масъул булган шахслар олди-сотди аризаларини кабул килмасликлари ёки тасдиклаш максадида битим натижаларини таккосламасликлари зарур;
  • барча операциялар хужжатлар билан тасдикланган хамда бирламчи хужжатлар ва бухгалтерлик ёзувлари билан таккосланган булиши лозим;
  • хисобвараклардаги колдиклар, клиринг туловлар, битимлар ёки бухгалтерлик утказмаларига жалб этилмаган ходимлар томонидан мунтазам равишда таккосланиши ва аудиторлик текширувларидан утказилиши керак.

Агар банк брокерлик операцияларини бажарса, у хар бир мижоз учун хисоб вараклар очиши ва мижознинг кимматли когозлари билан бажариладиган барча операциялари буйича кимматли когозларнинг турлари, операциялар санаси, сотилган (сотиб олинган) кимматли когозлар нархи ва сони курсатилган холда ёзувларни олиб бориши керак.

Кимматли когозлар билан ишлашни ташкил этишда кимматли когозлар эмитент анкетасининг намунавий шакли ва молиявий ахволи куйидагича булади:

Кимматли когозлар эмитенти аниетаси

  1. Эмитентнинг номи.
  2. Кимматли когозларнинг турлари ва тоифаси.
  3. Кимматли когозларнинг номинал киймати.
  4. Кимматли когозларнинг бозор киймати.
  5. Кимматли когозлар сони.
  6. Битим суммаси.
  7. Кимматли когозларни давлат руйхатидан утказиш санаси.
  8. Аввалги дивиденд туловлари тугрисида маълумотлар.
  9. Фоизли туловлар ставкаси, суммаси ва муддати.
  10. Кимматли когозларни чикариш санаси.
  11. Кимматли когозларни тулаш санаси.

40-жадвал.

Эми letiiHHtii молиявий ахволи (минг сумда)

Курсаткичларнинг номи Йил бошида хисобот санасида
1. Коплаш/капитал етарлилиги коэффициенти    
2. Ликвидлик коэффициенти    
3. Мухторлик коэффициенти/молиявий левераж    
4. Кредитга лаёкатлилик тоифаси/ рейтинг бахоси    
5. Уз айланма маблагларининг мавжудлиги / жами капитал    
6. Фойда (зарар)    
7. Банк ссудаларига доир карзлар / кредиторлар олдидаги карзлар    
8. Дебиторлик карзлари. жами    
9. Кредиторлик карзлари, жами    
10. Пул маблаглари    
11. Жами осон сотиладиган талаблар    
12. Жами осон сотиладиган захиралар    
13. Уз манбалари, жами/ банк капитали таркиби жами, жумладан:    
  устав фонди    
  захира фонди/ умумий максадларга мулжалланган захира фонди    
  максадли молиялаш ва тушумлар/ капитал захиралар    
  таксимланмаган фойда    
14. Баланс    

Бошка маълумотлар

Ваколатли шахс имзоси

Сана____________

  • Тижорат банкларининг халкаро операциялари
  • . Тижорат банклари нафакат мамлакат ичкарисида, шу билан бирга, ташки давлатлар билан хам турли хил операцияларни амалга оширадилар. Бундай операциялар давлатлараро ёки халкаро операциялар деб юритилади. Бу операциялар:
  • халкаро савдода иштирок килувчилар уртасидаги муносабатларни;
  • ссуда капитали бозорида инвестиция билан боглик операцияларни;
  • туризм сохасидаги операцияларни;
  • хорижий кимматли когозлар сотиб олиш ва сотиш билан боглик булган операцияларни;
  • валютани айирбошлаш, чек, вексел, инкассация учун банк акцептларини кабул килиш билан боглик операцияларни уз ичига олади.

Халкаро операциялардан банкка тушадиган даромаднинг энг асосий кисмини кредит беришдан тушадиган даромадлар ташкил килади. Халкаро савдони тижорат банклари томонидан кредитлаш товар ва товар хужжатларини гаровга олиш асосида кредит бериш, акцепт кредитларини, банк ссудаларини бериш шаклида амалга оширилади. Ташки савдони кредитлашнинг янги шакллари хам мавжуд.

Улар туркумига:

  • лизинг;
  • факторинг;
  • форфейтинг кабиларни киритиш мумкин.

Урта ва узок муддатли халкаро банк кредитлари евро-кредит шаклида хам берилади.

Тижорат банклари бажарадиган операцияларнинг яна бир тури бу валюта операцияларидир. Банкнинг бир турдаги валютани бошка бир турдаги валютага алмаштириш билан боглик халкаро операциялари валюта операциялари деб аталади. Халкаро савдо, халкаро кредит ва хизматлар буйича хисоблашишларда ягона тулов воситасига эга булиш зарурлиги валюта операцияларни амалга оширишни зарур килиб куяди.

Турли хил валюта операциялари йигиндиси жахон ссуда капитали бозорининг асосий кисмларидан бири булган валюта бозорини11 хосил килади. Валюта бозорида хорижий валютага талаб ва таклиф вужудга келади. Таклиф сотилган товар ва хизматлар учун даромад олган экспортёрдан, талаб эса сотиб олинган товар ва хизматларни тулаш учун хорижий валютага мухтож импортёрлардан келиб чикади. Валюта операциялари асосини товарлар ва хизматлар, капитал ва кредитларнинг халкаро харакати ташкил этади.

Валюта бозорида операцияларни алохида олинган тижорат банклари, компаниялар ва жисмоний шахслар амалга оширади. Валюта операцияларининг купчилиги биржадан ташкаридаги бозорларда тижорат банклари оркали амалга оширилади. Банклар бир-бири билан (бевосита ёки брокерлар оркали) мижозлар билан валюта операцияларини халкаро банклараро валюта бозорида ва биржаларда олиб боради. Валюта шартномаларининг асосий кисми халкаро банклараро валюта бозорида тижорат банклари уртасида имзоланади.

Хужалик хаётининг байналмилаллашуви натижасида йирик халкаро валюта бозорлари Лондон, Париж, Нью-Йорк, Франкфурт-Майн, шунингдек, Токио, Сингапур, Гонконг, Бахрайнда муваффакият билан фаолият олиб бормокда.

Банкнинг валюта бозоридаги фаоллиги банкнинг йириклигига, унинг обрусига, хорижий булимлари ва филиаллари тармокларининг ривожланганлик даражасига, замонавий компьютерлар билан таъминланганлигига, телефон ва телеграф алокаларининг ривожланганлигига боглик. Валюта операцияларининг асосий кисми йирик

’Валюта бозори чет эл валютасига талабнинг унинг таклифи билан узаро гаъсирлашиш тизими. тижорат банкларига тугри келади. Улар нафакат валюта сотади ва сотиб олади, халкаро хисоб-китобларни бажаради, балки хорижий валюта захираларини саклайди ва валюта курсларини аниклайди. Бошка банклар уларга котировка юзасидан мурожаат килади ва уз мижозлари учун валютани сотиб олади.

Валюта операциялари хорижий валютада ифодаланган накд пулсиз тулов воситалари: банк депозитлари, чеклар, векселлар, утказмалар хисобига амалга оширилади. Накд хорижий валютаси хисобига амалга оширилган операциялар хажми анча кичик булади.

  • Тижорат банкларининг халкаро хисоб-китоб операцияларида турли хил хисоб шакллари кулланилиши мумкин. Булар каторида банк буйругига биноан:
  • пул утказиш (утказма тури, тулов топширикномаси);
  • банк чеки;
  • банк вексели;
  • аккредитив;
  • инкасса шакллари кулланилиши мумкин.

Тулов топширикномаси тижорат банкининг уз мижози талабига биноан унинг маблаги хисобидан туланиши зарур булган суммани олиши шарт булган хорижий корхонага (бенефициарга) маблагни почта ёки телеграф йули билан утказиб куйиш тугрисидаги бошка мамлакатдаги банк корреспондентга берган буйруги хисобланади.

Валюта олишнинг энг тез ва ишончли воситаси телеграф утказмасидир. Банк корреспондентлар томонидан махсус коднинг кулланилиши валюта маблаглари буйича зарар келтириш ва уз мижозларига маблагларни утказишда банк томонидан хатоларга йул куйишдан саклайди. Утказмада банк икки операцияни бир вактнинг узида бажаради:

  • миллий валюта хисобига мижозга хорижий валюта сотади;
  • хорижий валютани чет элга утказиб беради.

Банк утказмалари оркали хисоб-китобларда экспортчилар импортчиларга етказиб берилган товарлар, бажарилган ишлар, даъволар ва узаро бошка хисоб-китоблар учун хисобвараги ва бошка хужжатлар юборадилар. Бу хужжатлар асосида товарлар ва хизматлар хакини тулайдиганлар уз банкларига экспортчи ёки кредиторлар хисобига пул утказиш тугрисида тулов топширикномаларини юборадилар.

Шундай килиб, халкаро хисоб-китоблар деганда биз талаблар ва мажбуриятлар буйича туловларни мамлакатлараро мувофиклаштириш тизимини тушунамиз. Халкаро хисоб-китоблар тижорат банк корреспондентлари оркали утказма, чеклар, векселлар, узаро талаб ва мажбуриятларни тенглаштириб воз кечиш йули билан накд валютасиз амалга оширилади.

Гарчи халкаро хисоб-китоблар шаклларининг баъзиларининг утказилиш йуллари ички хисоб-китобларга ухшаш булса-да, аммо улардаги утказиш йулларида узига хос хусусиятлар мавжуд. Бу хусусиятларни куйидагича таърифлаш мумкин.

Биринчидан, одатда улар хужжат тарзида, яъни молия (чек, вексель) ва тижорат (коносамент, накладной) хужжатлар ёрдамида амалга оширилади.

Иккинчидан, халкаро хисоб-китоблар унификациялашган (бир шаклга келтирилган). Бундай шаклда хисоб-китобларни амалга оширишда купчилик мамлакатлар банклари, шу жумладан МДХ, вексель ва чек конвенцияларига амал килишади (Женевада 1930 ва 1931 йилларда кабул килинган ва Париж халкаро савдо палатаси эълон килган «хужжатли аккредитивлар буйича унификациялашган коидалар»га мувофик халкаро микёсда хисоб-китоб операциялари олиб борилади). Бу хужжатларга ташки савдо алокаларида банкка аккредитив тугрисида буйрук берилганда ва инкассо топширикномалари берилганда мурожаат этиш лозим булади.

Халкаро хисоб-китобларнинг яна бир воситаси банк чеки хисобланади. У банкнинг жорий хисобидан муайян суммани бериш ёки бошка хисобга утказиш хакида банкка берилган ёзма фармойишни ифода этади. Бошкача килиб аитганда, банк чеки уни ёзиб (тулдириб) берувчи банкнинг уз вакиллик банкига унинг жорий хисобварагидан чек эгасига муайян суммани утказиш хакидаги ёзма буйругидир.

Вексел бу муайян микдордаги карзни белгиланган муддатда катъий тулаш мажбурияти юкланган, конун билан тасдикланган холатда тулдириб расмийлаштирилган карздорлик тилхати. Банк вексели эса бу утказма вексел (тратта) булиб, банк томонидан хорижий банк корреспондент счётига тулаш учун берилади. Бунда халкаро банклар утказма векселларни чикаради ва туловга кабул килади. Тратталар ок (исми, фамилияси ёзилмаган) утказма ёки ок муддатли, тижорат ва банк тратталари турларига булиниши мумкин.

Экспорт килувчилар хорижий импортчиларга берадиган тижорат векселлари асосида банклар, товарлар ва хизматларга хак тулаши мумкин. Агар ок тижорат векселидан фойдаланилса, накд пулли хисоб-китоб шаклига риоя килинади. Агар муддатли траттадан фойдаланилса, хисоб-китоб кредитга бажарилади. Банк векселлари тижорат векселларига нибатан кенгрок таркалган. Импорт килувчилар банк векселларини миллий ва халкаро банклардан сотиб олиб, уз карз мажбуриятларини узиш учун экспорт килувчиларга жунатади.

Утказма вексел эгаси трассант, вексел буйича карздор трассат деб юритилади. Векселнинг амал килиш муддатини чузиш вексел пролонгацияси деб аталади. У конунга мувофик ёки карздор ва карз берувчининг узаро келишувига кура расмийлаштирилади.

Аккредитив хисоб-китоблар бу товарлар ва хизматлар учун накд пулсиз аккредитивлар билан хисоб-китоб килиш шакли. Одатда, турли шахарларда жойлашган банклар уртасида амалга оширилади. Товар етказиб берувчи банкдан бошка шахардаги харидорнинг узига хизмат курсатадиган банкка саклашга куйган аккредитивлар хисобидан пул маблагларини олади.

Аккредитив — банк (банк эмитент) мажбурияти булиб, мол сотиб олувчи (импортёр) курсатмасига биноан мол сотувчи (экспортёр) варагига маблагни утказиш ёки траттани’ тегишли суммада (хизмат ёки товар) акцептлашни сотувчи томонидан такдим этилган хужжатга мувофик амалга оширишни ифодаловчи хужжат. Аккредитив шаклидаги хисоб-китобларда бир канча банклар иштирок этиши мумкин:

  • аккредитивни олувчи банк-эмитент;
  • сотувчига аккредитив очилгани тугрисида хабар берувчи банк;
  • аккредитивни туловчи ёки траттани акцептловчи банк.

Аккредитив операциялар турт асосий боскични босиб утади.

Биринчи боскич. Импортёр товарнинг жунатишга тайёрлиги тугрисида хабар олгандан кейин уз банкига (банк-эмитент) экспорт банкида маълум сумма ва муддатга аккредитив топширигини беради. Аккредитив очиш топшириги билан бирга аккредитив берилиши учун талаб килинадиган хужжатлар руйхати курсатилади.

Иккинчи боскич. Банк-эмитентга тегишли банкда аккредитив очилади ва экспортёрга бу хакда хабар килинади, зарур булса аккредитив очилганлиги тасдикланади.

Учинчи боскич. Товарни жунатган экспортёр банкка талаб этилган хужжатларни такдим этади ва товар учун тегишли туловни

олади (одатда у экспортёрнинг хисобварагига утказилади).

Туртинчи боскич. Экспортёр банки товар хужжатларини банкэмитентга юборади, уз навбатида, бу хужжатларни импортёрга такдим этади ва аккредитив суммасини коплайди (импортёр бу суммани тулаб беради).

Мажбурият турига кура, банк аккредитиви «чакириб олинадиган» ва «чакириб олинмайдиган» тасдикланган булади. «Чакириб олинадиган» аккредитив муддатдан илгари импортёр ёки банк-эмитент курсатмасига биноан бекор килиши мумкин. Бундай аккредитив экспортёр манфаатларига жавоб бермайди ва амалиётда кам учрайди. «Чакирилмайдиган» аккредитив экспортёр рухсатисиз бекор килиниши ёки узгартирилиши мумкин эмас. У банк-эмитентга экспортёрга туловни амалга ошириш ёки тратгани акцептлашнинг катьий мажбуриятини уз зиммасига олади. Экспортёр учун «чакирилмайдиган» аккредитив кулланилиши жихатдан афзал хисобланади. Агар банк-эмитент аккредитивни очувчи банкка валюта копламасини жунатса, аккредитив таъминланган, акс холда таъминланмаган дейилади.

Инкассо харидор хисобварагидан пул суммасини олиш буйича банк харакати булиб, мижозга хизмат курсатиш хисоб-китоб хужжатлари асосида ва харидорнинг уз топширигига кура амалга оширилади.

Хужжатли инкассо операциясида экспортёр уз банкига инкассо топширикномасини беради ва ташки савдо шартномасида курсатилган хужжатларни такдим этиш билан импортёрдан маълум валюта микдорини олиш лозимлигини курсатади. Бошкача килиб айтганда, экспортёр уз банки оркали импортёр банкига инкассация учун хужжатларни жунатади. Инкассация операцияси турт асосий боскичда утади.

Биринчи боскич. Экспортёр уз банкига инкассо топширикномаси ва унга илова килинадиган хужжатларни беради.

Иккинчи боскич. Экспортёр банки импортёр мамлакатдаги банккорреспондентга инкассо топширикномаси ва хужжатларни юборади.

Учинчи боскич. Банк-корреспондент импортёрга хужжатларни такцим этади ва инкассо топширикномасида курсатилган суммани олади ёки траттани акцептлайди.

Туртинчи боскич. Олинган тулов микдори импортёр банкидан экспортёр банкига, ундан эса экспортёр хисобварагига утказилади.

Валюталар уртасидаги нисбатни аникламасдан туриб валюта операцияларини утказиш мумкин эмас. Бу нисбатлар валюта «котировка»лари ёрдамида урнатилади.

Валюта котировкаси деганда алмаштириш учун такдим этилган валюталар курсини ва улар уртасидаги нисбатни урнатиш тушунилади. Бошкача килиб айтганда, чет эл валюта курсининг валюта биржасида махсус идора томонидан белгиланиши ва махсус бюллетенларда нашр килиниши валюта котировкаси дейилади. Котировка, одатда, биржада амалдаги вазият ва конунчилик нормаларига мувофик чет эл валюталари, кимматли когозлар курсини ёки моллар нархини белгилаш ва уларни кайд этиш билан боглик.

Валюта котировкаси расмий ва бозор котировкасига булинади. Расмий валюта котировкаси давлат (асосан Марказий банк) томонидан амалга оширилади. Расмий валюта курсидан давлат валюта операцияларида, божхона ишларида, тулов балансини тузишда фойдаланилади.

Шуни кайд килиш лозимки, Марказий эмиссия банки белгилайдиган расмий валюта курсини хукумат белгилайдиган махсус ёки валюта бозорида вужудга келадиган эркин валюта курсидан фарк килиш керак. Бозор котировкаси талаб ва таклифнинг жорий нисбати асосида доимо узгариб туради. У нобиржавий валюта бозорида амалга оширилади. Кескин валюта чекловлари мавжуд мамлакатларда бозор котировкаси деярли кулланилмайди. Хамма операциялар расмий курс буйича амалга ошади.

Валюта курси бир мамлакат пул бирлигининг бошка мамлакат пул бирлигида ифодаланган нархи. Масалан, Узбекистон Республикаси Марказий банки валюта операцияларини, шунингдек, божхона туловларини амалга ошириш буйича хисоб-китобларни бажариш учун куйидаги чет эл валюта курсининг сумга нисбатан булган нархини расмий равишда эълон килди:

Четэл валюталари 2002 й. 30 июль (сум) 2004 й. 11 май (сум)1 2008 й. 20 май (сум)
1 Англия фунт стер.тинги 1196,36 1797,22 2546,25
1 АКШ доллари 761,25 1009,11 1306,84
1 Хитой юани 91,97 121,92 186,93
1000 Туркия лираси 0,45 0,67 0,10
1ЕВРО-                               ~ 750,36 1194,69 2022,07
10 Япония иени 63,86 89,70 125,36
1 Россия рубли 24,16 34,85 54,85
1 Украина гривнаси 142,86 189,38 258,78

‘ Каранг. «Учбекистон овози> газетаси. 2008 йнл 20 май.

Демак, 2008 йил 20 майдан бир хафта мобайнида Узбекистон Республикаси валюта биржасида АКШ нинг 1 доллари 1306,84 сум, 1 ЕВРО 2022,07 сум, 1 Россия рубли 54,85 сумга сотилади. Шу нарх долларнинг, ЕВРО ва Россия рублининг сумдаги валюта курси булади, яъни пулнинг пулга сотилиш нархи валюта курси дейилади.

Шу нархга кура валюталар бирлиги уртасидаги нисбат валюта паритети дейилади. Масалан, 1 долларнинг 1306,84 сумга сотилиши долларнинг валюта курси, улар уртасидаги нисбатнинг 1306,84 булиши валюта паритетидир. Уни валюта бирлигининг курби, яъни унинг харид кобилияти белгилайди. Масалан, бир доллар, бир марка, бир сум, бир танга, бир юань, бир франкка нима олиш мумкин, шунга караб валюта шаклланади. Валютанинг курби нархга боглик. Валюта курсини хисоблашда энг мухим товарлар нархига караб хар бир валютанинг курби аникланади.

Валюта курсининг ошиши четдан товар келтиришни арзон килади, унинг пасайиши эса четга чикариладиган товар нархини оширади. Бундай холларда товарни ташкарига чикариб, мамлакатдаги нархга нисбатан бир неча баробар арзон сотиш хам маъкул булади. Масалан, костюм ички бозорда 50 минг сум туради, ташки бозорда худди шундай костюм нархи 100 доллар. Валюта курсига кура 1 доллар 1306,84 сум. Доллар хисобида коспомнинг ички бозордаги нархи:

50 000 : 1306,84 сум = 38,3 доллар.

Сум курсининг ошишн ташкн бозорда 100 долларга сотиладиган костюмнинг 38,3 долларга сотилишига олиб келади. Натижада экспорт килувчи хар бир костюмдан 61,7 доллар ютишга муваффак булиши мумкин.

Валюта курсини аниклаш усуллари валюта тизимларининг хусусиятларига караб турли мамлакатларда турличадир. Кескин валюта чекловлари мавжуд давлатларда валюта курси икки усулда урнатилиши мумкин.

  • соф бошкарув усули;
  • валюта коридори чегарасини белгилаш усули.

Биринчи усулда хукумат ёки Марказий банк талаб ва таклиф даражасидан катъий назар миллий валютанинг курсини белгилайди. Бундай валюта курси бошка валюта ёки бир канча валюталар (валюта савати)га нисбатан белгиланади.

Иккинчи усул Польша, Чехия, Словакия, Болгария, Руминия каби давлатларда купрок кулланилади. Бу усулда Марказий банк расмий валюта курсини биржа курси даражасида белгилайди ва биржа курсининг расмий валюта курсига нисбатан узгариш чегарасини белгилаб беради. Валюта курсининг шу узгариш чегарасини белгилаб бериш банк ишида валюта коридори деб юритилади.

Амалиётда валютанинг биржадаги курсининг расмий курсга нисбатан узгариш хавфи кузатилса, Марказий банк валюта интервенциясини амалга оширади, яъни хорижий валютани сотади ва сотиб олади.

Валютавий чеклашлар йук ёки сезилмас даражада булган давлатларда Марказий банк талаб ва таклиф (миллий валютанинг эркин сузиб юришида) хамда валюта интервенцияси (бошкарилувчи сузишда)дан келиб чиккан холда валюта курсини белгилайди. Валюта биржалари фаолият курсатувчи давлатларда валюта курси карийб хар куни биржа маклери ва Марказий банк томонидан валютани сотиш ва сотиб олишга берилган аризалар, Марказий банк интервенцияси сиёсати буйича фаолиятини инобатга олган холда урнатилади.

Валюта чеклашлари деярли йук (сезиларсиз) ёки йук мамлакатларда бозор курсини бир-бири билан доимий алокада булган йирик тижорат банклари урнатади. Бу банкларни маркет-мейкерлар деб атайдилар. Бошка банклар котировка юзасидан уларга мурожаат килишади. Банклараро валюта котировкалари маркет-мейкерлар томонидан хар бир валюта буйича мавжуд булган ёки кутилаётган талаб ва таклифни таккослаш (бу операция амалиётда фиксинг деб аталади) асосида белгиланади.

Валюта биржаси йук давлатларда валюта бозори катнашчилари банклараро курслардан фойдаланишади. Банклараро бозордаги уртача курс банк мижозлари учун валюта курсини урнатишнинг асоси булиб хизмат килади. Валюта биржалари мавжуд давлатларда банклараро котировкалар банкларнинг тулов айланиши, туловга лаёкатлилигини хисобга олган холда, расмий биржа котировкалари атрофида узгариб туриши мумкин. Бундай банкларда расмий биржа котировкаси уларнинг мижозлари учун валюта курсларининг асоси булиб хизмат килади. Эркин валюта бозорида унинг хар бир элементлари (биржадаги ва биржадан ташкаридаги) бир-бирига таъсир этади ва улардаги валюта котировкалари узаро боглик булади.

Валюта бозорида валютани котировка килишнинг икки усули мавжуд: тугри ва эгри. Купчилик давлатларда тугри курс кулланилади. Бу усулнинг мохияти шундаки. хорижий валюта бирлигининг курси тугридан-тугри миллий валютада ифодаланади. Эгри котировкада миллий валюта бирлиги маълум микцордаги хорижий валютада ифодаланади. Бу усул (эгри котировка) Буюк Британияда, 1987 йилдан эса кисман АКШда кулланилади. Банклараро валюта бозорларида валюта курсининг котировкаси купрок АКШ долларига нисбатан белгиланади. Бу хол долларнинг халкаро туловларда куп кулланиши ва резерв воситаси сифатида сакланиши билан боглик.

Савдо-саноат сохасида фаолият олиб борувчи мижозлар учун валюта котировкалари амалга ошириш кросс-курсга асосланади.

Кросс-курс бу икки валюта уртасида учинчи валютага нисбатан аникланадиган курслар нисбатидир. Масалан, Узбекистон Марказий банки япон иенига нисбатан курсини аникламокчи дейлик. Бу холда иеннинг сумга нисбатан курси долларга асосланган холда аникланади. Юкоридаги жадвалдаги валюта курсларига биноан 761,25 сум 1 долларга тенг. 1 япон иени эса 6,4 сумга тенг. Хуш, япон иени долларда кандай аникланади?

kros-kurs

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …