29/03/2024
Главная / Иктисодиёт / Шартнома тугрисида тушунча ва унинг турлари

Шартнома тугрисида тушунча ва унинг турлари

Кадимда одамлар уртасидаги ижтимоий-иктисодий муносабатларни берилган сузга ишонч, лафз, халоллик сингари инсоний фазилатлар тартибга солиб турган. Замонлар узгариши, тараккиёт тезлашуви билан мазкур муносабатлар хам такомиллашиб борди. Фан ва техника асрига келиб, ахборот алмашувининг мислсиз суратда ошиши узаро алокаларнинг янги боскичига йул очди.

Ахдлашувларни узаро тенглик ва адолат меёрларига асосланган янги тури шартномалар вужудга келди ва мантикий равишда жамият тараккиётининг харакатлантирувчи кучига айланди.

contract-4085336_1920

Бугунги кунда шартнома махсулот олувчи билан уни етказиб берувчи уртасидаги ахдлашув булиб, унда бир томон махсулотни уз вактида етказиб бериш, иккинчи томон еса уз вактида пулини тулаш мажбуриятини олади. Мазкур хужжатда томонларнинг хукук ва мажбуриятлари ёзма равишда расмийлаштирилади. Енг мухими, унда талаб ва таклиф мутаносиблиги, яни узаро манфаатлар уз аксини топади. Янада соддарок килиб айтганда:

Шартнома бу томонлар уртасида урнатилган ёки тухтатилган (бекор килинган) хукук ва мажбуриятлар тугрисидаги келишув, ё битим. Томонлар барча мухим бандлар буйича келишган холдагина (конун талаб етган тарзда) шартнома кабул килинган хисобланади. Халкимизда: «Сочганда сузлашмасанг, хирмонда бузлашасан» деган макол бор.

Дехконлар хаётидан олинган ушбу хикматнинг тугри маноси шуки, бирор киши билан шериклашиб дехкончилик киладиган булсанг, у билан екин екилаётганидаёк келишиб ол, агар бошида шартлашмасанг, хосил пишиб, хирмон кутарилгач, уни булиб олишда шеригинг билан гапинг бир жойдан чикмай колиши мумкин.

Маколнинг мажозий маносига келсак, хар бир ишни, биров билан бирор нарса хусусида келишув, битишув асосида пухта килмок керак еканлиги англашилади.

Бу еса хар кандай шартномавий хужжатнинг бирламчи шартидир. Шартномавийлик еса жахон иктисодий тараккиётида синовдан утган, еркин бозор муносабатлари йулини танлаган мамлакатларда ривожланишнинг мухим омили, шарти ва гаровидир. Колаверса, у истемол бозорини тулдириш, ахоли фаровонлиги ва дастурхон тукинлиги кафолати. Шартномавийлик узининг еркинлиги ва мустакил белгиланиши билан демократик тамойилларга мосдир.

Шундай килиб, шартнома хужалик юритувчи субект деб аталувчи икки ёки бир нечта жисмоний ва юридик шахснинг, барча мулк шаклидаги корхона, тадбиркор, тайёрловчи ва хизмат курсатувчи, фермер ва дехкон хужаликлари, пудратчи ва хусусий тадбиркор, хуллас барчанинг узаро иктисодий муносабатларини урнатувчи хужжат хисобланади. У тарафлар уртасида мажбуриятлар келиб чикишига асос булади, унга киришувчи субектларнинг иктисодий фаолиятини режалаштиришга хизмат килиб, инкирозга юз тутишдан асрайди, ишлаб чикарилган махсулотнинг сифати ва истемолчига етказилиши таминланишини кафолатлайди. Табиийки, бу иш умумиктисодиётимизга мухим, самарали тасир курсатади.

. Бугунги кунда Конститусия, Фукаролик кодекси, хужалик ишларини юритиш конунлари мажмуаси, мулкчилик, тадбиркорлик, корхона тугрисидаги конунлар, бошка меёрий хужжатлар шартнома муносабатларини тартибга солиб турувчи хукукий манбалар хисобланади. Булар каторига Узбекистон Республикасининг 1998 йил 29 августдаги «Хужалик юритувчи субектлар фаолиятининг шартномавий хукукий базаси тугрисидалги Конун хам Киради. Ушбу конуннинг 10-моддасида шартномада куйидаги бандларнинг булиши шартлиги такидланади:

  • шартнома предмети;
  • етказиб бериладиган товарнинг (ишнинг, хизматнинг) микдори, сифати, ассортименти ва бахоси;
  • шартноманинг бажарилиш муддаглари,
  • хисоб-китоб килиш тартиби;
  • тарафларнинг мажбуриятлари;
  • шартнома мажбуриятлари бажарилмаганда ёки лозим даражада бажарилмаганда тарафларнинг жавобгарлиги;
  • низоларни хал етиш тартиби;
  • шартнома тузилган сана ва жой.

Булардан ташкари, бундай турдаги шартномалар учун конун хужжатларида белгиланган ёки тарафлардан бирининг аризасига кура узаро келишувига еришиш зарур булган бошка мухим шартлар белгиланиши лозим.

Ушбу шартларнинг хужалик шартномаларига тулик киритилмаслиги шартномаларни ижро етиш жараёнида салбий окибатларга олиб келиши мумкин.

Хужалик юритиш сохасидаги шартнома муносабатларининг асосий тамойиллари куйидагилардан иборат:

  • хужалик шартномалари тузишнинг еркинлиги;
  • тарафларнинг узаро манфаатдорлиги;
  • шартнома интизомига риоя килиш;
  • тарафларнинг узаро мулкий жавобгарлиги.

Шартнома тарафлардан бирининг оферта (шартнома тузиш хакида таклиф) йуллаши ва иккинчи тараф уни аксептлаши (таклифни кабул килиш) оркали тузилади. Яни, шартнома томонларнинг узаро келишувлари асосида тузилади. Тарафлар узаро тенглик тамойилига буйсунадилар. Шунинг учун шартномани тузишда фукаролар, юридик шахслар ва давлат еркин харакат килиб фукаролик хукукий муносабатларининг иштирокчилари буладилар.

Шартномани бажаришда хар иккала тараф узаро жавобгар хисобланадилар. Тарафлардан бири шартнома мажбуриятларини бажармаган ёки лозим даражада бажармаган такдирда, бу тараф:

  • бошка тарафга етказилган зарарни тулайди;
  • етказиб берувчи (пудратчи) сотиб олувчига (буюртмачига) кечиктирилган хар бир кун учун 0,1 фоиз микдорида пеня тулайди, бирок бунда пенянинг умумий суммаси товарлар, бажарилмаган ишлар ёки курсатилмаган хизмат бахосининг 50 фоизидан ошиб кетмайди.

Пеняни тулаш шартнома мажбуриятларини бузган тарафни товарларни етказиб бериш муддатларини кечиктириб юбориш, тулик етказиб бермаслик ёки хизматларни курсатмаслик окибатида етказилган зарарни коплашдан озод етмайди.

Тулов талабномаси аксептини асоссиз равишда бутунлай ёки кисман рад етганлик, шунингдек, хисоб-китобнинг бошка шаклларида товарлар (ишлар, хизматлар) хакини тулашдан бош тортганлик (банк муассасасига тулов шартномасини такдим етмаганлик ва хоказо) учун сотиб олувчи (буюртмачи) махсулот етказиб берувчига узи тулашни рад етган ёки бош тортган сумманинг 15 фоизи микдорида жарима тулайди.

Етказиб берилган товарлар хакини уз вактида туланмаганлик учун сотиб олувчи (буюртмачи) етказиб юборилган хар бир кун учун кечиктирилган тулов суммасининг 0,4 фоизи микдорида пеня тулайди (каранг: «Хужалик юритувчи субектлар фаолиятининг шартнома-хукукий базаси тугрисида» ги Конуннинг 27-34 моддалари).

Президентимиз И.Каримов: «Хеч бир шартномадан хужалик зарар курмаслиги, балки узи учун манфаат топиши, бундан буёгига ишлаб чикарувчилар билан муносабатни кизитиш, рагбатлантириш, уларга еркинлик бериш асосида куриш лозим», деб жуда уринли такидлайди.

[241]. Бугун биз марказий режалаштириш тизимидан еоз кечиб, бозор иктисодиёти шароитида иш юритмокдамиз. Бу тизимда шартномалар турли мулк шаклидаги корхоналар, шунингдек, тадбиркорлар хамда бошкарув органлари уртасидаги иктисодий муносабатларни тартибга солувчи асосий хукукий ?<ужжат хисобланади. Хозир контрактасия, фючерс, хизмат курсатиш, олди-сотди каби шартнома турлари етакчи урин егалламокда (50-жадвал).

50-жадвал.

Шартно.ма турлари

Шартнома турлари Тушунчалар
1 2 3
1. Олди-сотди шартномаси

• Чакана олдисотди шартномаси

•  Бу шартнома буйича бир тараф (сотувчи) товарни бошка тараф (сотиб олувчи)га мулк килиб топшириш мажбуриятини, сотиб олувчг; еса бу товарни кабул килиш ва унинг учун белгиланган пул суммаси (бахоси)ни тулаш мажбуриятини олади (ФК, 386-модда).

•  Бу шартномага мувофик тадбиркорлик фаолияти билан шугулланаётган сотувчи сотиб олувчига шахсий максадларда, рузгорда ёки тадбиркорлик фаолияти билан боглик булмаган бошка максадларда фойдаланиладиган товарни топшириш мажбуриятини олади.

Чакана олди-сотди шартномаси оммавий хисобланади (ФК, 425-модда).

Бу деган суз, сотувчи сотиш учун таклиф етган товарни бунинг учун тегишли хакни тулашга рози булган хар кандай шахс сотиб олишга хакли (агарда конунга зид булмаса, масалан, спиртли ичимликлар ёш болаларга сотилиши мумкин емас).

  • Махсулот етказиб бериш шартномаси

• Контрактасия шартномаси

• Бунга мувофик, тадбиркорлик фаолияти билан шугулланаётган махсулот етказиб берувчи сотувчи шартлашилган муддатда ёки муддатларда узи ишлаб чикарадиган ёхуд сотиб оладиган товарларни сотиб олувчига тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун ёки шахсий, оилавий максадларда, рузгорда ва шунга ухшаш бошка максадларда фойдаланиш билан боглик булмаган бошка максадларда фойдаланиш учун топшириш, сотиб олувчи еса товарларни кабул килиш ва уларнинг хакини тулаш мажбуриятларини олади (ФК, 437-модда).

• Унга мувофик кишлок хужалиги махсулотини кайта ишлаш ёки сотиш учун бундай махсулотни харид киладиган шахсга тайёрловчига шартлашилган муддатда тспшириш (топшириб туриш) мажбуриятини олади, тайёрловчи еса бу махсулотни кабул килиш (кабул килиб туриш), унинг хакини шартлашилган муддатда муайян бахода тулаш (тулаб туриш) мажбуриятини олади. (ФК, 465модда).

• Унга мувофик, енергия билан таминловчи ташкилот туташтирилган тармок оркали абонентга (истемолчига) енергия бериб туриш мажбуриятини олади, абонент еса кабул килинган енергия хакини тулаш, шунингдек, шартномада назарда тутилган енергия истемол килиш тартибига риоя етиш. тасарруфидаги енергетика шохобчаларидан фойдаланиш хавфсизлигини хамда узи фойдаланадиган енергия истемол килувчи асбоб ва ускуналарнинг созлигини таминлаш мажбуриятини олади (ФК, 465-модда).

• Бунга биноан сотувчи ер участкаси, бино, иншоот. квартира ёки бошка кучмас мулкни сотиб олувчига мулк килиб топширишни уз зиммасига олади. Сотиб олувчи еса бунинг учун тегишли хакни тулаши лозим. ФКнинг 83-моддасига биноан кучмас мулк ер ости бойликлари, куп йиллик довдарахтлар, шунингдек, бинолар ва иншоотлардан иборатдир.

• Унга мувофик сотувчи сотиб олувчига бутун корхонани мулкий мажмуа сифатида топшириш мажбуриятини олади сотиб олувчи еса бунинг учун тегишли хакни тулаши лозим. Корхонани сотиб

  • Енергия таминоти шартномаси

• Кучмас мулкни сотиш шартномаси

• Корхонани сотиш шартномаси

    олувчи шахс тадбиркор сифатида давлат руйхатидан утган булиши шарт емас.
2. Айирбошлаш шартномаси • Унга кура шартномада катнашувчи хар бир тараф бошкг тарафга бир товарни бошка товарга алмаштириш йули билан муйк килиб топшириш мажбуриятини олади (ФК, 497-модда). Унинг мохияти шундаки, шартнома предмети булган бирон бир товар иккинчи тарафга, одатдагидек, мазкур товар кийматини умумий еквивалент булган ёки унга деярли тенг келадиган бошка бир товарга айирбошланади.

Шу сабаб айирбошлаш бартер деб хам юритилади.

3. Хадя, хайр-ехсон шартномаси • Унга кура бир тараф (хадя килувчи) бошка тараф (хадя олувчи)га ашёни текинга мулк килиб беради ёки бериш мажбуриятини олади ёхуд унга узига ёки учинчи шахсга нисбатан мулк хукуки (талаби)ни беради ё бериш мажбуриятини олади ёхуд уни узи ёки учинчи шахс олдидаги мулкий мажбуриятдан озод килади ёинки озод килиш мажбуриятини олади (ФК, 502-модда).

Унинг мохияти шундаки, бунда мулк текин топширилади, яни хадя килувчининг тасарруфида булган ашё хадя олувчига мол-мулк килиб утказилади.

4. Рента шартномаси • Унга мувофик, бир тараф (рента олувчи) кучмас ёки кучар мол-мулкни бошка тарафга (рента туловчига) беради, рента туловчи еса олинган молмулк урнига рента олувчига вакт-вакги билан белгиланган пул суммасига ёки уни таминлаш учун бошка шаклда маблаг бериш тарзида рента тулаш мажбуриятини олади.

Рента шартномаси реал характерга ега, чунки унга мувофик рента туловчига мулк утказилади. Мулк утказилгандан сунг рента олувчига шартнома буйича хеч кандай мажбурият юкланмайди, оддий карз шартномаси каби факат хак-хукук колади. Демак, рента бир томонлама шартномадир.

5. Мулк ижараси шартномаси • Бунга биноан бир тараф ижарага берувчи, малум бир мулкни иккинчи тарафга ижарага олувчи хак бараварига вактинча фойдаланиш учун топшириш мажбуриятини олади. Ижарачи шартнома муддати тугаши билан ижара мулкини кайтаришга мажбур булади.

    Мулк ижараси шартномаси аренда ёки прокат деб хам аталади.
6. Лизинг шартномаси • Унга биноан лизинг берувчи (ижарага берувчи) бир тараф, лизинг олувчи (ижарага олувчи) иккинчи тарафнинг топширигига биноан, ишлаб чикарувчи (сотувчи) учинчи тараф билан ундан уз маблаги хисобига лизинг олувчи учун мол-мулк сотиб олиш хакида келишиш мажбуриятини олади. Лизинг олувчи еса бунинг учун лизинг берувчига лизинг туловларини тулаш мажбуриятини олади (ФК 587-модда).

Лизинг берувчи, лизинг олувчи ва сотувчи лизинг субектларидир.

7. Уй-жой ижараси шартномаси • Унга асосан бир тараф ижарага берувчи иккинчи тарафга ижарага олувчига турар жойни яшаш учун хак бараварига топшириш мажбуриятини олади.
8. Пудрат шартномаси • Унга биноан бир тараф (пудрат) иккинчи тараф (буюртмачи)нинг топширигига биноан малум бир ишни бажариш ва унинг натижасида буюртмачига белгиланган муддатда топшириш мажбуриятини олади, буюртмачи еса иш натижасида кабул килиб олиш ва бунинг учун хак тулаш мажбуриятини олади (ФК, 631-модда).
9. Топширик шартномаси • Бунга асосан бир тараф вакил, иккинчи тараф топширик берувчининг номидан ва унинг хисобидан муайян юридик харакатларни содир етиш мажбуриятини олади. Вакил тузган битим буйича хукук ва мажбуриятлар бевосита топширик берувчида вужудга келади. Агар топширикни бажарганлик учун, конун хужжатларида ёки топширик шартномасида назарда тутилган булса, топширик берувчи ишончли вакилга хак тулаши шарт (ФК, 818модда).
10. Воситачилик шартномаси • Бунга асосан бир тараф (воситачи) иккинчи тарафнинг (комитент) топшириги буйича уз номидан, бирок комитент хисобидан бир ёки бир неча битимни хак евазига тузиш мажбуриятини олади. У ёзма равишда тузилади. Мисол учун, фукаролар узларига тегишли булган хамда фукаролик муомаласида булган истемол килинадиган ва истемол килинмайдиган буюмлар билан воситачилик шартномаси тузиш оркали операнияларни амалга оширади.
11. Хужалик шартномаси • Агар шартнома тузаётган томонлардан бири ишлаб чикарувчи булса, бундай хужжат хужалик шартномаси хисобланади. Ушбу шартномаларнинг асосий максади фойда олиш булиб, конунчиликда шартнома мажбуриятларини бажармагани ёки лозим даражада ижро етмагани учун катий жавобгарлик белгиланган.

Хужалик шартномалари юзасидан пайдо булган низолар хужалик судларида хал етилади.

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …