Ona sutining kimyoviy tarkibi va uning biologik axamiyati

Ona suti bola uchun muxim ozuka omilidir. Kukrak suti tarkibidagi komponentlar mikdori va ularning uzaro iisbati shunday tizimdaki, bu tizim inten­siv usib, rivojlanishib borayotgan bolaning talabini tula kondira oladi. Tabiiy ovkatlantirilayotgan bolaning gormonik rivojlanishi, xamda uiing organizmi immun donachalarining etarli mikdorda ishlab chikarishga kodir bulmagan dastlabki oylarda, gudakni yukumli kasalliklardan asrashda asosiy urin egallaydi.

Fakat ona suti bilan bokilayotgan kukrak yoshidagi bolalarning suniy, aralash ovkatlantirilayotgan bolalarga nisbatan 2,5 marta kamrok kasallanishi, oshkozon-ichak sistemasi kasalliklari bilan esa 25 barobar kam kasallanishi bunga anik dalildir. Bundan tashkari ona bilan bolaning doimiy jismoniy kontakta yangi tugilgan chakalokda doimiy ximoya, iliklik tuygusini, onada esa onalik mexrini uygonishiga bu esa kelgusida bolani sosial muxitga, onani esa xolppadorlik davrini xomila tugilgandan keyingi davrga moslanishini engillashtiradi.

Chaqaloq tug’ilgandan keyin dastlabki 3-4 kun ichida ona kukragidan ogiz sutini, 6-7 kundan boshlab esa etuk ona sutini oladi. Ogiz suti etuk ona sutiga nisbatan kuyukrok ochsarik rangdagi suyuklikdir. Etuk ona sutiga nisbatan ogiz suti uz tarkibida yangi tugilgan chakalok kon plazmasi tarkibidagi oksilga yakin kup mivdordagi oksilni tutadi. Ogiz suti tar­kibida oksilning albumin, globulin fraksiyalari kazein fraksiyasidan kup bul-sa, bu xolat etuk ona sutida deyarli tenglashadi.

1-tablisa. Ogiz suti va etuk ona sutnning kimeviy tarkibi (%).

Sut	Oksilning umumiy mikdori	Kazein	Laktaalbu min va globulin	Yog	Laktoza
Ogiz suti	5,6	2.0	3.5	3,2	5,7
Utkinchi sut	1,6	0,9	0.8	3,7	6,8
Etuk kukrak kut	1,2	0,6	0,6	3.5	6,5

Ogiz suti tarkibidagi yogning tarkibiy kismi bola tanasilagi yog tukimasi tarkibiga mos. Mikroskop ostida yog donachalari bnlan bir katorda “ogiz suti donachalari” deb nomlanuvchi donachalar xam aniklanadi. Bu donachalar asosan leykositlardan nborat bulib, aniklanishicha ularning kup kismi funksional aktiv limfositlardan iborat. Dastlabki kundagi ogpz sutining energetik kiymati 1500 kkall teng bulsa, u 7-8 kunga kelib 600-700 kkal/l gacha pasayadi. Yukorida keltirilgan dalillardan kurinadiki, yangi tugilgai chakalok uchun eng muxim ovkat bu ogiz suti, chunki u kam mikdorda bola organizmiga tushishiga karamay, bolani barcha ozuka asosiy komponentlariga, energiyaga bulgan talabini kondira oladi. Ogiz suti bilan bokish davri yangi tugilgan chakalok uchun nafakat trofogen (energiya va plastik materiallar manbai) balki immunologik axamiyatiga xam ega.

Ogiz suti bilan chakalok immunoglobulin, lizosim va shunga uxshash bir kator ximoya faktor-larini xam oladi. Bola organizmining ximoyasida Jg A axamiyati nixoyatda katga. Jg A bola organizmi shillik kavatlariga (ayniksa oshkozon-ichak sistemasidagi) adsorbsiya kilinishi xisobiga, bu shillik kavatlarga mshfoblarni yopishishini oldini olib, bola organizmiga antigen omillarnn kirishini susaytirib, neytrofillar xemataksisiga tuskinlik kiladi. Bu immunoglobulin yukorida aytilganidek, oshkozon ichak sistemasidagi fermentlar aktivligiga chidamli va uz xususiyatlarini ular tasiri ostida uzgartirmaydi (5a-tablisaga karang).

Ogiz suti tarkibida leykositlar-limfositlar xam aniklanadi. Bular asosan T va V limfositlardan iborat bulib, ularning funksiyasi xujayra immu-niteti bola organizmida shakllanishida ishtirok etadi deb taxmin kilinadi. Shu jumladan ogiz sutida makrofaglar va neytrofillar xam bulishi aniklangan. Bu ximoyada ishtirok etuvchi xujayralar xam uz fiziologik xususiyatlarini bola orga­nizmida saklab kolishi, xamda ularning mikroblari fagasitozi jaryonida ishti­rok etishi kuzatilgan.

Ogiz suti tarkibidagi etuk sutdagiga nisbatan vitamin A va karotin mik-dori 2-10, askorbin kislotasi 2-3 barobar kupligi, shu jumladan vitamin V₁₂ va E xam, tuzlar esa 1,5 barobar ortik.

Yukoridagi keltirilgan dalillardai xulosa kilish mumkinki, ogiz suti bilan ovkatlantirishni yangi tugilgan chakalokning dastlabki kunlardagi tashki muxit sharoitlariga moslashuvi jarayonidagi urni nixoyatda katta va bu maxsulotni boshka xech bir xayvon yoki suniy maxsulotlar bilan almashtirish mumkin emas

Etuk ona suti tarkibidagi oksil, yog, uglevod, mineral moddalar, vitaminlar mikdori optimal nisbatdadir. Etuk ona suti uzining kimyoviy tarkibiga nis­batan boshka sutlar, yani xayvonlar sutidan tubdan fark kiladi.

Ona suti tarkibidagi oksil mikdori sigir suti tarkibidagi oksildan 2,5 barobar kam, uglevodlari esa 1,5 marta kup bulsa, tuzlar mikdori esa 3.5 marta kamdir (2-tablisaga karang).

Tablisa 2

‘Tarkibi	Ona sutida	Sigir sutida
1	2	3
1Karbon suvlar: Laktoza (Oligosaxaridlar)	73 g/l 12 g/l	40 g/l 12 t/l
Oksillar: Kazein -laktalbumin Latoferrin Sekreter Jg A 3 –laktoglobulin Albumin	Zg/l 2 g/l 2 g/l 2 g/l 0,0 0,4 g/l	27 g/l 1 g/l 0,0 0,0 0,3 g/l 0,5 g/l
1	2	3
Eglar: Trigliseridlar fosfolipidlar	4,0 % 0,03 %	4% 0,02 %
Tuzlar va ionlar: Natriy Kaliy Xloridlar Kalsiy Magniy Sitratlar Fosfatlar	8mM 15 mM 14 mM 7mM 1,4mM 1,6mM 2mM	22 mM 38 mM 31 mM 30 mM 5,0 mM 11 mM 22 mM

Ona suti tarkibidagi karbon suvlar, sigir suti tarkibidagi karbon suvlardan nafakat mikdori balki sifati bilan xam fark kiladi. Ona suti tarkibi­dagi  β-laktozaning ingichka ichakda α-laktozaga nisbatan surilishi sekinrok bulganligi uchun xam u yugon ichakkacha etib boradi. Bu xolning bir tomonidan ichak ximusi osmolyar bosimini ingichka ichakning barcha kismida bir xilda saklab turishidagi urni katta, ikkinchi tomondan esa u yugon ichakkacha etib borib u erda ichaklar saprofit mikroflorasini shakllantiradi va ichaklardan rN muxitini (rN=5,0-5,8) optimal meyorda ushlab turadi.

Ichak mikroflorasini shakllanishida esa ona suti karbon suvlari tarkibiga kiruvchi poli va olpgo aminokaidlar urni kattadir, yani anikrogi beta-galaktozid fruktozani. Shuning uchun xam bu modda ona suti tarkibidagi “bifidus faktor” deb ataladi, chunki boshka poli va oligo aminosaxarid komponentlari (ular 14 dan ortikrik) bunday xususiyatga ega emas. Shuni takidlab utish kerakki, xozirgi paytda aniklanishicha laktuloza uglevodining xam uz xususiyatlari bilan bettagalaktozid fruktozaga yakinligi tufayli uni suniy sut maxsulotlarini tayyorlashda ishlatilyapti.

Betta-laktoza ichakda V guruxiga oid vitaminlarni sintezlanishini kuchaytiradi, neytral yoglarni kamaytiradi va nixoyat lesetin mikdorini ortishini taminlaydi.

Ona suti tarkibidagi oksil mikdori sigir sutidagi oksilga nisbatan 2-1.5 barobar kam, lekin bu oksilpar sifati bilan biri ikkinchnsidan tubdan fark siladi (2-tabliiaga karang). Ona suti tarkibidagi albumin-globulin fraksyalarining kazeinga nisbati 1,5:1 atrofida bulsa, bu kursatkich sigir sutida 1:4 a teng. Ona sutida mayda disperslanuvchi oksil fraksiyalarining kupligi, uni shyda bulakchalariga bulinib ivishiga, bu esa uz navbatida ona suti tarkibidagi oksilning oson parchalanishini va surilshshshi taminlaydi.

Ona suti oksilining biologik kiymati sigir suti oksiliga nisbatan balandligi, uning tarkibidagi aminokislotalar soni va mikdori bilan aniklanadi Gudak yoshdagi bolalar organizmida gistidin sintez kilinmaydi va shuning uchun ulardagi organizmda sintez kilinmaydigan aminokislotalar soni kattalardagi kabi 8 ta emas, balki 9 tadir (8+ gistidin). Yangi tugilgan chakaloklar orga­nizmida dastlabki xaftalarda sistin xam sintez kilinmaydi.

Kuyida keltirilgan tablisadan (3- tablisa) kurinib turibdiki, barcha sutlar turida kerak bulgan aminokislotalar mavjud, lekin ona sutidagi aminokislotalar soni xayvon sutiga nisbatan deyarli 3 marta kam bulishiga karamay, bu aminokislotalar nisbatlari bir yoshgacha bulgan bolapar talabiga mos. Shuning uchun xam tabiiy ovkatlantirila yotgan bolalarning aminokislotalarga talabi suniy bokiladigan bolalar talabiga nisbatan kam (4- tablisa).

Shuni xam takidlab utish kerakki, ona sutidagi oksiliing 1/3 kismi parchalanmasdan oshkozon shillik kavatidan bola organizmiga suriladi. Bu oksilning bola konidagi oksil bilan deyarli bnr xil strukturaga ega bulishi, bolada aldergologik kasalliklarni chakirmaydi.

Tablisa 3.

Ona va sigir sutlarining aminokislotalari kiymati (g/ya) (Mazurin A.V., Voronsov I.N. dan olindi, 1986).

Aminokislota	Ona suti	Sigir suti
A. Almashmaydigan:	4,74	16,68
gistidin	0,22	0,95
izoleysin	0,68	2,28
leysin	1,0	3,50
lizin	0,73	2,77
metionin	0,25	0,88
finilalanin	0,48	1,72
triptofan	0,18	0,49
treonin	0,50	1,64
valin	0,70	2,45
B. Almashinadigan:	6,58	16,82
arginin	0,45	1,29
alanin	0,35	0,75
asparagin kislota	1,16	1,66
sistin	0,22	0,32
glutamin kislota	2,30	6,80
glisin	0	0,11
prolin	0,80	2,50
serii	0,69	1,60
tirozin	0,61	1,79

 

3 oygacha bulgan chakaloklarning aminokislotalarga bulgan talabi (Mazurin A. V., Voronsov I.N. dan olindi, 1986).

Aminokislotalar g/kg	Ovkatlantirish turi
	tabiiy	suniy
valin leysin izoleysin fenilalanin metionin treonin leysin triptofan gistidin	0,078 0,270 0,088 0,092 0,034 0,074 0/P4 0,037 0,030	0,097 0,279 0,097 0,100 0,057 0,185 0,114 0,34 0,034

Ona suti tarkibidagi immunoglobulinlar va yana bir kator faktorlar borki, bu faktorlar bola ni yukumli infekshgon kasalliklarga chalinishini oldiga oladi. Xozirgi paytda malumki, ona organizmida infeksion antigen bilan oshkozon ichak sistemasidd, nafas yullarida. terida va x.k. kontaktda bulgan limfositlar sut bezlari alzeolalariga kirishi va buning natijasida xosil bulgan Immun donachalarini, shu jumladan limfositlarni xam sut orkali bola organizga utishi, undagi immunitet jarayonini, suniy ovkatlantirilayotgan bolalarga nisbatan etuk ekanligini bildiradi. Sut bilan bola oshkozon ichak sistemasi tushgan aktiv leykosit va limfositlar xam uz ximoya funkiiyasini davom kilish xususiyatini saklab koladi (5a-tablisaga karang).

Ona suti tarkibidagi fermentativ faoliyagni bajar\vchi oksillarining xam biologik axamiyati nixoyatda  katta.  Kukrak sutida asparagin,  alanin aminotraisferazalar, degidrogenazalar va katapaza aktivligi nixoyatda baland. Oksilni parchalovchi gidropitik fermentlarining axamiyati esa nixoyatda kata, chunki bola oshkozon va ichak sistemasidagi bu fermentlar aktivligi past, ayniksa xayotining dastlabki oylarida    Ayni paytda kukrak sutidagi pepsinogen, tripsin, antitripsin aktivligi ayniksa ogiz sutida va laktasiyaning dastlabki oylarida baland bulishi kuzatilgan.   Bundan kurinadiki, bola dastlabki oylarigi oshkozon ichak sistemasidagi fermentativ etivmovchiliklar ona suti tarkibidagi fermentlar xisobiga tuldiriladi, yani ona suti oksili autopitik yul bilan xam parchalanadi. Ona suti tarkibida 19 dan ortik fermentlar aniklangan. Bu Lermentlar agar ona sutiga termik ishlov berilsa parchalanadi. Ularning ayrimlarini fiziologik roli kuyida keltiriladi (5a-tablisaga karang).

Ona suti va sigir suti tarkibidagi yoglar mikdori deyarli teng. Lekin ona kukrak sutida tuyinmagai essensial yog kislotalarining (linol, linopen, araxidon) mikdori sigir sutidagiga nisbatai yukori (5-tablisa).

Tablisa 5.

Ona va sigir sutidagi yog kislotalarining mikdori (%).

Kislotalar	Ona suti	Sigir suti
Essensial	11,0	2,0
Tuyinmagan yoglar Tuyingan yoglar	51,8	40,9
	37,2	57,1

Ona suti tarkibidagi tuyinmagan yog kislotalari biologik axamiyati shundaki, ular xujayra membranasining, mitoxondriyalar, nervlar mielin kobigi va kushuvchi tukima kabilar struktura tarkibiga kirib, bola organizmini usishida, oksidlanish-kaytarilish jarayonida, xolesterin almashinuvida, kon tomir devorlari utkazuvchanligiga, bola organizmini yukumli kasalliklarga chidamligini oshirishdagi axamiyati nixoyatda katta. Tuyinmagan essensial yog kislotalari etishmovchiligida bola jismonii rivojlanishdan orkada koladi, terisi kuriydi, xolesterin va xolin almashinuvi buzilib va bolada ekzema bilan ogrishga moyilik tugiladi (5a-tablisaga xam karang).

Ona suti yogining kimmatli sifati yana shundaki, uning tarkibida fosfolipidlar mikdori ortik va oshkozon ichak sistemasi shillik kavatini kitiklash xususiyatiga ega bulgan tuyinmagan yog kislotalari (kapron, kapril, koprion va boshkalar) mikdorini kamligidir. Sigir sutida esa bu yog kislotalar mikdori ancha baland ( 11,7%).

Ona sutidagi yog, sigir sutidagi yogdan yana uzining oson parchalanish, surilishi, uzlashtirilishi kabi xususiyatlari bilan xam fark kiladi. Bu ona sutidagi yog kislotalarining kiska uglerod zanjiriga ega bulganligi, xamda bu sutning tar­kibida lipaza fermentining mavjudligi bilan tushuntiriladi. Bundan tashkari essensial yog kislotalari ichaklardan oksilni surilishiga xam ijobiy tasir kursatadi Ona suti tarkibidagi bu yog kislotalari (tuyinmagan) MNS tormozlanish jarayonini, araxidon kislotasi esa uni faoliyatini shakllanishida aloxida urin tutadi

Ona suti tarkibidagi fosfatidlar, sigir sutidagi fosfatidlar mikdoriga nisbatan laktasiya jarayonining barcha boskichlarida bir necha barobar katta. Bu fosfatidlarning biologik axamiyati shundaki, ular oshkozondan ichakka ovkat Massasini bir meyorda evakuasiya kilinishini, erta va etarli mikdordagi sushi ajrlishini, yogning ichakning proksimal yukori kismida intensiv surilishin taminlaydi.

Ona sutidagi yog bilan bola organizmiga uning talabini tula kondiradi gan mikdorda yogda eruvchi vitaminlar tushadi. Shuning uchun xam ayni paytda tabbiy ovkatlantirilayotgan bolalarda raxitni oldini olish uchun beriladigai vitamin D ning profilaktik dozalarini (agar bolaning onasi xaftada eng kami 2 soat-dan ortik insolyasiya olsa) berish tavsiya etilmaydi. Agar onaning kuyosh nuri ostida bulishini xaftalik muddati 2 soatdan kam bulsa 200-300 xalkaro tasir birligida vitamin D tavsiya etiladi.

Bolaning vitamin A ga bulgan talabini xam toki u 1 -2 yoshga tulgunga kadao ona suti etarli mikdorda kondira olishi aniklangan, ayniksa dastlabki 4-6 oylar ichida, bunda fakat ona kundalik rasioni tugri tashkil kilinishi darkor (vitamin ^: A, karotin tutuvchi ozo’kalarning etarli mikdorda bulishi). Agar bu ozuka maxsulotlarni ona rasioniga kiritishni iloji bulmasa, onaga vitamin A ni sof xolda kiritish xam tavsiya etilishi mumkin (V. Newman, 1993), yani onaning kundalik maxsulotlari bilan oladigan vitamin A mikdori 660 ER/kuniga  (III dunyo mamlakatidagi emizikli ayollar uchun) dan 1540 ER/kun gacha (boy davlatlar ayollari uchun) tavsiya kilinadi. Bolalar uchun esa bu kursatkichning eng kuyi chegarasi (VOZ/FAO buyicha) 180 ER/kuniga belgilangan. Lekin bola organizmida vitamin A ning etar­li mikdordagi zaxirasini shakllanishi uchuy xayotining birinchi yoshida kuniga 350 I dan 370 ER/kungacha, 2-3 yoshida 400 ER/kun olish tavsiya etiladi. Usib kelayotgan i mamlakatlar bolalarning dastlabki 13-24 oylari uchun esa bu kursatkich kuniga 140 I ER/yoki 160 ER+korotin belgilaigai (V. Newman, 1993).

Yukorida keltirilgan 1-tablisadan malumki mineral moddalarning I mikdori sigir sutida kuprok. Lekin ona suti tarkibidagi minerallar mikdori va sifati bola organizmi usish talablariga tula mos. Aloxida minerallar urtasidagi nisbatlar optimal, yani oshkozon ichak sistemasidan surilishiga moyilligi yukori va shuning uchun xam ular sigir sutidagi mineral moddalarga nisbatan osonrok suriladi. Masalan, ona sutidagi SaR tuzlari nisbati bolaning kon plazmasidagi nisbatiga yani 2 : 1 ga teng bulsa – bu kursatkich sigir sutida 1,3 : 1. Ona suti tarkibida temir. mis, rux kabi mikroelementlar mikdori esa sigir sutidagiga nisbatan kuprok.