Kut bezlarining shakllanish boskichlari

Kukrak bezlari dastlab xomilaning 6 xaftalik davrida 4-6 kator xujayralardan tashkil topgan ektodermal burtik sifatida shakllanadi. Xomiladorlikning 15 xaftasiga kelib mezenximani kamrab oluvchi xujayralar 15-20 epitelial yulakchalarni xosil kilib bulinadi. Kelgusida bu yulakchalardan sut bezlari kermentlari xosil buladi. Shu davrda bezlarning kon tomirlari va aloxida apokrin ” (Montgomeri) bezlari turkumi xam shakllanadi. Xomilaning 8 oyligida esa sut bezlarining bosh chikaruv yullari paydo buladi.

[kaption id=”attachment_592274″ align=”alignnone” width=”956″] Sut bezi anatomiyasi[/kaption]

Shunday kilib xomila tugilganda 1 sut bezlarining fakat bosh chikaruv kanali shakllanadi xolos. Neonatal davrdagi jinsiy kriz (gormonal) xisobiga buladigan uzgarishlarni nazarga olmaganda kukrak bezlari jinsiy rivojlanish davriga kadar usishdan tuxtaydi. Kiz bolalar -10-12 yoshga kelib, ulardatonadotrop gormonning ajralishi follikulalar shakllanishi kitiklashi va natijada follikulalardan esterogenlar ajralib, ular uz navbatida sut bezlarini usishini, xamda sut yullari shakllanishini stimullaydi.

Bu davrda yani 12-13 yoshga kelib surgich atrofi aylanasi xam kattalashadi. Demak, ggubertat davrining dastlabki 2-3 yilida sut bezlarining shakllanishi asosan esgerogen gormoni tasiri ostida kechsa, ularning kiz bolalar usmirlik davridagk shakllanish darajasiga esa shu jumladan surgich oldi pigmentasiyasi darajasi xam esterogen va progesteron gormonlarining birgalikdagi tasiri ostida etadi. Lekin fakat xomiladorlik davridagina kukrak bezlari sut sintez kilish darajasiga sadar tulik shakllanadi. Xozirgi paytda laktasiya jarayonining 4 boskichi fark silinadi, yani: ( Mammogenez.)

1. Laktogenez (sutni sekresiya kilish davri).
2. Galaktopoez (sekresiya kilingan sutni yigilish davri)
3. Sut bezlarining avtomatik (uz-uzidan) tarzda faoliyat kursatish boskichi.

Bu boskichlarning tulik tavsifi tibbiy adabiyotlarda keng yoritilganligi ufayli ushbu kullanmaga biz ularni kiritishni lozim topmadik. Lekin bu boskichlardagi ayrim muxim jarayonlarga kuyida tuxtab utamiz.

SUT BEZLARI XUJAYRALARIDA SUTNING XOSIL BULIShI.

Laktasiya jarayonining tula shakllangan davridan boshlab, sut, emizilayotan bola extiyojiga mos ravishda doimo ajralib turadi. Sut. epitelial xujayralarda xosil bulib sut bezi alveolalari, sut yullarida yigiladi va bola emishi plan ajrala boshlaydi. Bu jarayonining sut xosil bulishi va ajralishidagi urnp nixoyatda katta. Emish jarayonida neyroendokrin refleks xosil bulib, buning natijasida surgichdan gipotalamusga afferent impulsasiya junatiladi.

Natijada gipotalamusning paraventrikulyar, suprooptik yadrolaridagi magnosellyulyar neyronlari kuzgalib, uning aksonlari orkali kuzgalish potensiali gipofizning orka ulagiga tarkaladn va oksitosin gormonini ajralishiga olio keladi. Bu gormon ut yullariga kon orkali tushib mayda sut yullari, alveolalar atrofidagi miochitelial xujayralarining kiskarishini, xamda shuni xisobiga sutning alveolalardan sut yuliga chikishini taminlaydi. Yukorida keltirrpgan sutni alveolalardan (ut yullariga okib chikishi fakatgina neyroendokrin yul bilan kechishini

nazardan chetda koldirmaslik va bunda emish jarayonining eng muxim omil ekanligini doimo esda tutish lozim. Chunki, sut bezi alveolalardan sutni sut yullariga kelib tutilishini buzilishi doimo sekresiya kilinayotgan sut mikdorini kamayishiga olib keladi.

Sut tarkibiy kismlarining, yani komponentlarini sekresiya kilishining bir necha yullari fark kilinadi.

Birinchisi: sutni suvli kismi tarkibiga kiruvchi asosiy komponentlarini shu jumladan kazein, laktoalbumin, laktoza, kalsiy, fosfatlar, sitratlar va x.k. xosil bulishiga olib keladi. Bu usul bilan sut komponentlarini, yani oksilni xosil bulishi endoplazmatik retikulumdan boshlanib, mayda vezikulalar sifatida Goldji apparatiga utkaziladi?, Goldji apparatida oksilga fosfat guruxlarini biriktirish, kushimcha glikolizlanish va x.k. kabi ishlov berilib, sekin asta uning, yani Goldji apparatining tashki kavatiga utkaziladi, natijada bu erda kazein misellalari xosil buladi. Kazeinning fosforlangan molekulalari kalsiy tuzlari bilan birikib, birgalikda tarkibida katta mikdordagi kalsiy va fosfor tutuvchi bir necha ming oksil molekulalaridan iborat yirik agregatlarni xosil kiladi. Goldji apparatidagi bu birikmalar sekreter vezikulalar sifatida birikadi va ekzositoz yuli bilan alveolalarga sekresiya kilinadi. Laktoza xam Goldji apparatida xosil buladi. Bu uglevod etarli mikdordagi suyuklik tar­kibida bulganligi uchun xam, ona suti plazmaga nisbatan izotonik xisoblanadi. Buning xisobiga ona suti tarkibi (90% suvdan iborat) bolani suyuklikka bulgan talabini tula kondiradi, xatto issik geografik sharoitli mamlakatlarda xam.

Sut tarkibidagi yogning 80% plazma trigliseridlaridan xosil buladi (ona rashyunida nixoyatda kam mikdorda yog bulsa bundan mustasno). Trigliseridlar gndrolizlanib yog kislotalari va gliserin shaklida sut bezlari tomonidan ushlab kolinadi. Bu substratlar yangitdan sut bezidagi xujayrada sintezlangan yog kislo­talari va gliserin bilan sutning yogli globulalarini xosil kilib, xujayraning sut yuliga karagan kutbiga yakinlashib boradi va membranaga etgandan sung sut yuliga, xamma gomonidan plazmatik membrana bilan koplangan ajralma sifatida surib chikariladi. (2-yul). Bu yog koponentini urab turuvchi membrananing axamiya-ti yogni bir-biri bilan yopishib nixoyatda yirik yog globulalari xosil bulishini oldini olish. xamda bolani etarli mikdordagi fosfolipidlar bilan taminlashdan iborat.

Tula shakllangan laktasiya jarayonida ona suti tarkibidagi natriy, kaliy, xlorid mikdori nixoyatda past konsentrasiyada (20 mM) aniklanadi. Bu tuzlar xam glyukoza yoki boshka oz sonli past molekulali metabolitlar singari sut bezi xujayrasiapikal membranasidan erkin utadi (3-yul).

Kon plazmasi yoki sut bezlari interstisial suyukligidan xosil buluvchi komponentlari, shu jumladan immunoglobulinlar xujayra yuzasidan maxsus mexanizmlar tasiri ostida ajraladi. Bu xol immunoglobulinlarni ajralishida kuyidagicha kuzatiladi, yani sut bezi xujayralarida xosil buladigan maxsus fak­tor (reseptor) xujayra bazal membranasiga yakinlashadi va u sut tarkibiga kiruvchi asosiy immunoglobulin bilan boglangandan sung xujayra tomonidan endositoz kilinadi va membrana bilan boglangan vezikula kurinishida apikal membrana tomon transport kilinadi, va bu erda sut yuliga ajratiladi. Ajratilish davrida reseptorning bir kismi membrana bilan boglangan komponentdai ajralib birgalikda sekresiya kilinadi. Reseptorning bu kismi sekreter komponent komi bilan atalib, u immunoglobulinni bola oshkozon-ichak sistemasida degradasiya (parchalanishdan) kilinishdan asraydi.

Shunday kilib, laktasiyaning tula shakllangan davrida sut komponentlarini xosil bulishi – bu transsellyulyar jarayonidir, yoki boshkacha kilib aytganda sut tarkibiy kismlarini xosil bulishida ishtirok etuvchi plazma, interstisial suyuklik komponentlari sutga utishdan avval albatta sut bezl alveolyar xujayralariga kirishi, kerak bulsa unda kimeviy kayta ishlov berilib keyingina) sut suyukligiga utkaziladi. Xujayralararo kontaktlar xam berk, fakatgina bu kontaktlar orasidan ayrim kon donachalarigina uta olishi mumkin xolos. Lekin sut bezining yalliglanishida shu jumladan xomiladorlik, xamda sut xosil bulishni invo­lyusiya davrlarida bu Xontaktlar ochiladi, natijada plazma komponentlari sut yullariga parasellyular yul bilan utishi kuzatiladi. Buning natijasida sut bezi sekreti tarkibidagi natrny va xlor mikdori ortib 25 mMdan 140 mMga etadi, sutning asosiy komponentlari mikdori esa, yani laktoza va x.k. bir necha marta pasayadi. shu jumladan sutning mikdori xam.

Yukorida sut bezining shakllanish boskichlari zikr kilingan edi. Bu boskichlar kiskacha kuyidagicha kechadi. Xomiladorlik paytida sut bezlari sut xosil kiluvchi azo sifatida tulik shakllanadi. Lekin xosil bulgan sekret mikdori nixoyatda kam. Buning sababi ona konidagi esterogen va progesteron kabi jinsiy gormonlar konsentrasiyasining yukoriligi bilan tushuntiriladi. Bu xolat xomila tugilgandagi keyingi dastlabki vaktdagi ogiz sutini sekresiyasi davrida xam ku­zatiladi. Ayni paytda bu ogiz suti mikdori kam bulishiga karamasdan uning tar-kibi ximoya faktorlariga, yani laktoferrin, immunoglobulinlarga va x.k. nixoyatda boy.

Sut bezlari xujayralarining gormonlar bilan ingibisiyalanishi dast­labki 3-5 kun ichida progesteron va esterogen ona kon plazmasidagi konsentrasiyasini kamayishi xisobiga susayadi, natijada sekin asta sekret (sut) mikdori ortib boradi. yani xomila tugilgandan keyingi turtinchi kuni urtacha 550 ml/sutkani tashkil kiladi. Dastlabki 4-5 oy ichida umumiy sutkalik sut mikdori 800 ml dan kam bulmasligi kuzatilgan.

Sut bezlari sekretning tarkibiy kismlarini uzgarishi xam dastlabki

xaftadan boshlanadi. Bunda sekret tarkibidagi natriy mikdori urtacha kursatknch

50 mM dan 4-kunga kelib 20 mMgacha kamayadi. Bu esa Nevil va boshkalar fikricha sut komponentlarining xosil bulishida transsellyulyar yulining ortib borishi, yani sut bezi xujayralar kontaktlarining (oralik bushliklarning) yopilganligi tugrisida dalolat beradi, natijada birinchi oyning oxirida bu kursatkich, yani natriy mikdori 5 mMgacha kamayadi. Ayni paytda sut tarkibidagi laktoza mikdori agar xomila tugilgan kunida 60 mM teng bulsa, 30 kundan keyin esa 200 mMgacha ortadi.

Ona suti tarkibidagi oksillarni ayniksa, ximoya funksiyasini shakllanishida ishtirok etuvchi immunoglobulinlar, laktoferrin konsentrasiyasi sekret mikdori ertishi bilan kamayib boradi. Lekin ularning umumiy sutkalik mikdori laktasiya karayonning barcha davrlarida deyarli bir xilda kolishi kuzatiladi, yani laktasiyaning dastlabki davrida sut mikdori kam, ammo immunoglobulinlarga boy, kelgusida esa sut mikdori ortishi bilan ularning sut ulchov birligidagi kiymati kamayadi. Bundan shunday xulosa kilish mumkinki, bola xar kuni ona suti bilan oladigan ximoya faktorlarining umumiy mikdori laktasiyaning barcha davrlarida deyarli bir xil.

Bizning fikrimizcha laktasiya jarayonning eng muxim boskichi bu sut bezlarining avtomatizmidir. Bundan oldingi boskichlar tibbiy adabiyotlarda mukammal yoritilganligini xisobga olib biz fakat 4-boskichga mukammalrok tuxtalib utishni lozim deb topdik. Chunki mana shu boskichni shakllanishi bolani kelgusida tulakonli ona suti bilan taminlashda aloxida urin tutadi.

Bu boskichda agar sut bezlaridagi sekret bir necha kun davomida surib olinmasa, sut xosil bulishi intensivligi susayib boradi va tuxtaydi. Sekretning tarkibi xam shu bilan birga uzgarib boradi, yani ogiz suti tarkibiga yakinlashib boradi (Kulski J.K., Hartmann P.E., 1981). Bular sut tarkibidagi natriy va xlor mikdorini ortib borishini eng intensiv vaktini kukrakdan emizish tuxtatilgandan 3-4 kun utgandan keyin kuzatishgan. Demak, bu boskichda laktasiyaning etarli kechishining asosiy omili bu kukrakdan emizishdir. Xakikatdan xam ona organizmi tomonidan laktasiyaga tasir kiluvchi faktorlar, yani ovkat tarkibi, yoshi, tana tuzilishi, xomiladorlik soni va x.k. kabilarni sut xosil bulishida ikkilamchi urin tutishi kuzatilgan (Prentis A.M. va boshkalar, 1986).

Sut sekresiyasini regulyasiyasida ikki mexanizm fark kilinadi. Ulardan birinchisi bu gormonal regulyasiya, yani prolaktin bilan ikkichisi esa sut tarkibida sekresiya kilinuvchi sut mikdorini kamaytiruvchi oksil ingibitordir.

Bolaning kukrakning emishi ona organizmida prolaktin gormonini xosil kilishdagi, asosiy faktordir. Buning natijasida sut sekresiyasi mikdori ortadi. Ayni paytda bu prolaktin xisobiga xosil bulgan sut mikdori bolaning kundalik usib boruvchi talabiga teng sekret mikdorini etkazib bera oladigan nozik mexanizmmi? – degan savol tugilishi mukarrar. Malum bulishicha ona organizmidagi prolaktin mikdori sutka davomida uzgarib turadi. Bundan tashkari fakat kukrak­dan bolasini bokaetgan onalar konidagi prolaktin konsentrasiyasi nixoyatda uzgaruvchan. Zunn P.G. va boshkalar fikricha ona konida prolaktin aktivligi uning ovkatlanish statusi bilan boglik. Bu avtorlar yukoridagi dalillardan shuni taxmin kiladiki, ovkatlanishi urtachadan past onalarda prolaktinni xosil bulishini stimulyasiya kiluvchi asosiy omil emizish.

Xozirgi paytdagi malumotlarda ona suti tarkibidagi oksil faktorning (ingibitor) sekret mikdoriga tormozlovchi tasiri keng talkin kilinayapti. Ammo bu faktor xanuzgacha toza xolda ajratib olinmagan. Bu faktorning xakikatan xam ona suti tarkibida ajralishini, xamda bola emib bulgandan keyin sut bezi alveolalarida kolayotgan sutda xam bulishini va aksincha tulik emganda bulmasligi xisobiga sut mikdorini kamayishi yoki ortishini nazarda tutilsa, sekret mikdori­ni regulyasiya kiluvchi asosiy omil bu bolani kukrakdan emizish ekanligini tushunish kiynn emas. Demak, xulosa kilish mumkinki, tabiiy ovkatlantirilayotgan soglom bolani kundalik ozukaga bulgan talabiga moe nisbatdagi sut mikdorini fa-katgina uning uzi belgilaydi, agarda bola ona kukragidan tugri oziklantirilsa va u soglom bulsa laktasiya jarayonini yaxshilash, demak bu sut bezlarini regulyar sut-dan ozod bulib turishidir. Shuning uchun xam bemor va chala tugilgan chakaloklarnis kelgusida tulik ona suti bilan bokish uchun, ona kukragidagi sut regulyar sogib olib turilishi kerak.

#Sut bezi saratoni