17/04/2024
Главная / Иктисодиёт / Тижорат банкларининг инвестисион функсиялари

Тижорат банкларининг инвестисион функсиялари

 Тижорат банклари томонидан инвестисион фаолиятни олиб боришдан асосий максад банк даромадлилиги ва ликвидлигини таминлашдан иборат. Ривожланган мамлакатлар иктисодиётида тижорат банкларининг инвестисия сиёсати банк фаолиятининг асосий йуналишларидан бири кисобланади ва банкларнинг ликвидлигини таминлаш учун каратилган.

Банкларнинг инвестисион фаолиятч турли хил кимматли когозларга, яни:

  • оддий ва имтиёзли аксияларга;
  • облигасияларга;
  • давлат карздорлик мажбуриятларига;
  • депозит сертификатларига:
  • вексел ва бошкаларга маблагларини куйиш оркали амалга оширилади.

Инвестисия кенгайтирилган такрор ишлаб чикаришнинг асосий негизини ташкил етар екан, уз навбатида бу такрор ишлаб чикаришга инвестор (субектлар) инвестисия ресурсларини иктисодиёт сохаларига (обектларга) уз кузлаган максадни асосан даромад (фойда) олиш ёки иктисодий самарага еришиш учун жойлаштиради ва инвестор амалга оширган бундай фаояиятни инвестисион фаолият деб юритилади. Бу фаолият жараёнини куйидаги чизма оркали ифодалаш мумкчн (29-чизма).

Бугунги шароитда инвестзсион фаолиятда банклар иштирокини янада оширишни талаб килади. Шунинг учун хам, Президентимиз И.А. Каримов «Банклар инвестисия жараёнининг асосий бугинига, корхоналарнинг чинакам хамкорига айланмоги, бинобарин, уларнинг ривожланишидан манфаатдор булмоги лозим»’ деб такидлаб утган еди. Бозор иктисодиёти шароитида банклар инвестисион фаолиятнинг енг фаол иштирокчил.аридан бири сифатида куйидаги фаолиятларнинг у ёки бу турлари буйича иштирок етмокдалар:

  • инвесторларга тегишли хамда инвестисион максадларга йуналтириладиган маблаглар харакати буйича молиялаштириш хисобвараклари очиш ва улар буйича хисоб-китобларни амалга ошириш;

ina

  • фойда олиш ва банк ликвидлилигини ошириш максадида уз ва жалб килинган маблагларни давлат ва корпоратив кимматли когозларга куйиш;
  • уз ва жалб килинган маблагларни инвестисион лойикаларга бевосита куйиш, яни хужалик субектларининг инвестисион фаолиятини кредитлаш;
  • кимматли когозлар сотиб олиш оркали корхоналарнинг ишлаб чикариш фаолиятини кенгайтириш.

Инвестисион фаолиятни банк кредитлари оркали фаоллигини ошириш учун куйидаги тадбирлардан тула фойдаланиш лозим.

  • банкларда кредит турлари (лизинг, синдисит ва бошкалар)ни купайтириш;
  • банкларнинг туловга кобилиятлилиги ва ишончлилигини ошириш;
  • банк депозитлари учун мажбурий захиралар меёрини пасайтириш;
  • хукумат карорлари асосида амалга ошириладиган дастурлар натижасида банк томонидан курилган зарарларни бюджет хисобидан коплаш;
  • омонатлар ва инвестисия кредитларидаги фоиз ставкалари уртасидаги номутаносибликларни бартараф етиш ва х.к.

Инвестор инвестисион фаолиятни амалга оширишда сарфланаётган маблагларни кайтиши ва унга нисбатан олинадиган даромад мухим хисобланади. Бу еса инвестор учун яратилган шароитларга боглик. Ушбу шароитларнинг умумлашган мажмуини инвестисион иклим деб юритилади.

Инвестисион иклим жуда кенг тушунча булиб, у хусусий инвесторларга нисбатан, махаллий хужалик субекти сифатида фаолият юритаётган инвесторларга нисбатан (микродаражада) ёки чет ел инвесторларига (макродаражада) нисбатан фарклаб кулланилади. Инвестисион иклим инвесторнинг самарали фаолият юритиши учун малум омилларнинг умумлашган йигиндисидан ташкил топадиЛИнвестисион иклимга тасир етувчи омилларни ижобий ва саЛбий тасирига кура гурухлаш мумкин (30 чизма).

Чет ел инвестисиясини жалб килишда инвестисион иклимнинг ижобий булиши жуда хам мухим. Улй боис:

мамлакатнинг худудий ва тармок тизимини такомиллаштириш нуктаи назардан инвестисиялашга тасир етувчи омилларни мувофиклаштирган холда кулай инвестисион мухитни яратиш;

 707

30-чизма. Инвестисия фаолиятига тасир етувчи омиллар.

  • чет ел инвестисиясини жалб етувчи хужалик субектларида мулк кийматидан туланадиган имтиёзли солик ставкасини урнатиш оркали уларнинг мол-мулкини киска муддатда кайта бахолашга кизиктириш;
  • чет ел инвестисиясини жалб етувчи хамда шу асосда товар експорти килишни купайтирувчи корхоналар учун имтиёзларни кенгайтириш;
  • инвестисион лойихаларни иктисодиётни макро ва микро даражасидаги ехтиёж ва имкониятларни хисобга олиб ишлаб чикиш асосида халкаро молия муассасаларини Республикамизда очган кредит линияларини тула-тукис фойдаланишни таминлаш;
  • махаллий «масул» муассасаларнинг чет ел инвестисияларини худудларга жалб килишдаги фаоллигини ошириш;
  • чет ел инвестисияларини тез карор кабул килишлари учун хисоб ва хисобот тизими самарадорлигини ошириш каби кушимча тадбирларни амалга ошириш зарур.

Бугунги бозор иктисодиёти шароитида корхоналарнинг инвестисион фаолиятини амалга ошириш учун сарфланаётган маблагларни молиялаштириш манбалари мухим хисоблангани учун ушбу манбалар хисобидан еришиладиган молиявий натижаларга нисбатан самарадорликни бахолаш максадга мувофик. Яни корхона хусусий сармояси ва ташки сармоя хисобидан еришиладиган самарадорликни хисоблаш зарур. Ушбу самарадорликнинг узгаришига (усиши ёки камайишига) учта омил: моддий, молиявий ва мехнат ресурслари (харажатлар)тасири мухим хисобланади.

Банкнинг асосий вазифаларидан бири кредит беришдир. Банклар кредит бериш оркали кичик ва хусусий тадбиркорликни молиялаштирадилар. Улар еса, уз навбатида, бу маблагларни инвестисияларга жалб киладилар. Маблагларнинг инвестисияга жалб килиниши натижасида мазкур худудда иш жойлари ташкил килиниб, юзлаб кишилар иш билан таминланадилар. Иш билан таминланганларнинг купчилиги ушбу банкнинг мижозлари булмаса хам, банкнинг кредит фаолиятидан узларининг инвесторлари оркали фойдаланадилар. Бирок банкнинг хамма маблаглари хам кредитлар учун йуналтирилиши мумкин емас. Банк активларининг катта кисми ноликвиддир, яни банк накд пулга мухтож булганда банк активларини тезда сотиш имконияти доимо булавермайди. Бундан ташкари, кредитлар уз вактида ва тулик кайтмаслик ехтимоли мавжуд булганлиги туфайли улар юкори хатарли активлар каторига киради.

Юкоридаги сабабларга кура, банклар уз.тарининг активлар портфелининг куп кисмини даромадли активлар тури булган кимматли когозларга йуналтиради. Кимматли когозларга векселлар, давлатнинг киска муддатли облигасиялари ва аксиялар киради. Кимматли когозларга йуналтирилган инвестисиялар:

  • банк даромадининг баркарорлигини таминлайди, яни банкнинг кредитлар буйича даромади пасайганда кимматли когозлардан олган даромади ошиши мумкин;
  • банкнинг кредит портфели буйича йукотиш хавфини юмшатади, яни юкори сифатли кимматли когозлар банкнинг кредит буйича хатар даражасини пасайтириш максадида сотиб олиниб, сакланиши мумкин;
  • молиявий хатарни камайтириш максадида турли худудлар ва тармокларга тегишли кимматли когозларга инвестисияларни йуналтиришга имкон тугдиради, яни банк кушимча маблагларга мухтож булганда кимматли когозларни сотиб, керакли пул маблаглари билан таминланиши ёки карзга пул олаётганида гаров сифатида фойдаланиши мумкин;
  • ликвидликни куллаб-кувватлашни таминлайди;
  • банкка солинадиган солик микдорини камайтириш имконини беради, яни бу билан банк солик туловларини кимматли когозлар хисобига камайтириши мумкин;
  • банкда сакланаётган давлат ва хукумат депозитларини таминловчи гаров сифатида фойдаланиш имконини беради;
  • бозордаги фоиз ставкаларининг узгариши туфайли содир булиши мумкин булган йукотишлардан банкни сугурталаш имкони тугилади;
  • банкнинг активлар портфели ва унинг егилувчанлигини таминлаш имконияти булади, чунки бунда банк уз активлари тузилмасини жорий бозор талабларига мувофик узгартириш учун инвестисияга мулжалланган кимматли когозларни бошка кредитларга караганда тезда сотиши ёки сотиб олиши мумкин;
  • банкда сакланаётган кимматли когозларнинг юкори сифатлилиги туфайли банк баланси молиявий курсаткичларининг яхшиланишини таминлайди.
  • Инвестисион функсияларни бажаришда куйидагилар асосий восита хисобланади:
  • хазина векселлари;
  • киска муддатли хазина мажбуриятлари ва облигасиялари;
  • депозит сертификати;
  • давлатнинг киска муддатли облигасиялари;
  • евродолларли депозит сертификатлар;
  • банк аксептлари;
  • корпоратив векселлар ва облигасиялар;
  • гаров билан таминланган кимматли когозлар;
  • хосилавий кимматли когозлар фючерс, опсион, варрант ва бошка кимматли когозлар.

Хазина векселлари -давлатнинг хазина мажбуриятлари булиб, 3, 6 ва 12 ойлик гулов муддатлари билан чикарилади. Уларни тезда сотиш мумкин. Хазина векселларидан кайта сотиб олиш шарти билан кредит олиш учун гаров сифатида хам фойдаланиш мумкин. Улар номинал кийматига нисбатан дисконт билан кафолатланган фоиз ставкасиз муомалада булади ва инвестор векселни хисобдан чикариш вакти келганда унинг нархи ошиши хисобига даромад олади.

Хазина мажбуриятлари ва облигасиялари еса хазина векселларидан фарк килиб, узок муддат давомида, яни бир йилдан ун йилгача муддатда муомалада буладилар. Бу кимматли когозларни хисобдан чикариш муддатига бир йил колганда улардан молия бозорининг воситаси сифатида фойдаланиш хам мумкин. Уларнинг фоиз хатарига булган сезувчанлиги юкори булиб, узлари суст ликвидли булишларига карамасдан хазина векселларига караганда юкори даромадли булади. Бу кимматли когозлар купонли воситалар хисобланади, кимматли когозлар бозор нархининг узгариб туришига карамасдан инвестор мулжаллаган даромадни олади. Бу купонлар буйича хар ярим йилда фоиз туловлари туланиб турилади.

  • Сертификат омонатчига белгиланган муддат утгандан сунг депозит ва унинг фоиз туловини олиш хукукини берувчи ёзма хужжатдир. Банк учун еса кушимча маблаг манбаи хисобланади. Банклар купинча бошка банклар ва банк булмаган муассасалар чикарган сертификатларни кам харажат ва хатар билан инвестисияга йуналтириш максадида сотиб оладилар. Сертификатларнинг хисобдан чикариш муддати катий белгиланган булиб, уларни муддатидан олдин руйхатдан чикариш конун билан такикланган. Шунинг учун хам, уларнинг ишончлилиги таминланган булиб, инвестисия фунсиясини бажара олади. Банк ва бошка молия институтлари паст номинал кийматга ега сертификатлар чикариш билан бирга, хусусий бизнес ва тадбиркорликни ривожлантиришга йуналтирилган йирик номинал кийматга ега сертификатлар хам чикарадилар. Йирик номинал кийматга ега сертификатлар давлат томонидан сугурталанади.
  • Аксепт сузи лотинча «аккептус» иборасидан олинган булиб, розилик берилган, яни пул, хисоб-китоб, товар хужжатларини ёки товар хакини тулашга розилик ёки тулашга кафиллик маносини беради. Тулашга розилик беришни аксептлаш дейилади

Аксептда мол етказиб берувчи ташкилот махсулот жунатилгандан кейин тулаш учун талабнома варакаси ёзади ва узига хизмат килувчи банк инкассасига топширади. Белгиланган коидага мувофик, варакани аксепт килиш ёки рад етиш олувчининг ихтиёрида булади. Бир шахар доирасида бюджет ташкилотлари уртасида товар ва хизматлар учун килинадиган хисоб-китобларда хамда молия идораларига бюджет даромадларини алока корхоналари оркали жунатишда аксептланган чек кулланилади.

Банк аксепти молия бозорининг хавфсиз инструментларидан бири булиб, банкнинг аксепт егасига келишилган муддатда аксептда белгиланган пул микдорини тулаш мажбуриятидир. Банк узининг експорт-импорт операсиялари ёки бошка фаолият билан шугулланувчи мижознинг барча туловларини кафолатлаши натижасида банк аксепти юзага келади ва бу кафолат учун банк хак олади.

Аксептни руйхатдан чикариш муддати келгунча доимо узининг номинал кийматидан паст кийматга сотилади ва кузда тутилган даромад факат руйхатдан чикариш муддати якинлашганда аксепт нархининг ошиши хисобига олиниши мумкин.

  • Капитал бозорида кулланиладиган мажбурият ва облигасиялар куйидаги афзалликларга ега:
  • хатарсиз;
  • иккиламчи бозори ривожланган;
  • карз олиш учун жуда яхши гаров;
  • хукумат депозитларини кафолатлаши мумкин;
  • соликка тортилмайдиган фоиз даромадига ега;
  • юкори кредит сифатига ега;
  • бази кимматли когозлар юкори ликвидли ва тез сотилиши мумкин;
  • бир йилдан ун йилгача ва ундан ортик муддатда муомалада булади.

Пул бозоридаги мажбурият ва облигасиялар еса тез сотилиш кобилиятига ега еканлиги. хукумат депозитлари учун яхши гаров вазифасини бажариши, кузда тутилган даромадлилиги юкори булган афзалликлари билан капитал бозоридаги мажбурият ва облигасиялардан фарк килади.

Хар иккала бозордаги мажбурият ва облигасиялар узига хос камчиликларга ега. Уларнинг камчиликлари хам бир-биридан фарк килади. Масалан, капитал бозоридаги мажбурият ва облигасияларнинг даромадлилиги хусусий секторнинг узок муддатли кимматли когозлар даромадидан паст булиб, бозор бекарор ва иккиламчи бозордаги бази кимматли когозларнинг муомаласи чегараланган булса, пул бозоридаги мажбурият ва облигасияларнинг камчилиги шундаки, уларнинг даромадлилиги бошка молиявий инструментлардан паст, бахо хатари еса юкори булади.

Банклар одатда инвестисия мажмуаларига кура йирик ва майда банкларга булинади. Майда банклар купинча уз маблагларини давлатнинг кимматли когозларига жойлаштирадилар, чунки бу кимматли когозлар давлат томонидан сугурталанган ва ишончлилик даражалари юкори булади. Улар хусусий секторнинг кимматли когозларидан фойдаланмасликка харакат киладилар. Майда молия институтларининг иктисодий ихтилофлар натижасида катта йукотишларга учраш хатари юкори булганлиги туфайли улар бу йукотишларни коплаш максадида ишончли ва баркарор кимматли когозларга уз маблагларини йуналтирадилар.

Йирик банклар еса, аксинча, майда ва хусусий секторлар хорижий кимматли когозларига хамда махаллий хокимият когозларига жойлаштирадилар. Албатта, бу кимматли когозларга йуналтирилган маблаглар учун юкори хатар мавжуд. Инвестисия кимматли когозлари банк активининг 1/5 кисмидан то 1/3 кисмигача хажмда булиб, банк даромадининг 1/5 кисмида даромад келтиради. Кредит портфели еса банк активининг ярмидан купрогини ташкил килиб, банк даромадининг 3/5 кисми хажмида даромад келтириши мумкин. Лекин банк маблагларини кимматли когозлар инвестисиясига купрок йуналтирилишининг афзаллиги шундаки, даромад солигининг хажми анча кискаради ва банк учун булган умумий хатар даражаси сезиларли даражада пасаяди.

  • . Банкнинг инвестисия воситаларини танлаш жараёнига куйидаги омиллар тасир килади:
  • кузда тутилган даромад меёри;
  • солик хусусиятлари;
  • фоиз хатари;
  • кредит хатари;
  • ишбилармонлик (хизмат юзасидан) хатари;
  • балансланмаган (мувозанатлашмаган) ликвидлик хатари;
  • муддатидан олдин кайтариб олиш хатари;
  • инфлясия (пулнинг кадрсизланиши) хатари;
  • гаров талабномалари.

Диверсификасия сузи лотинча «диверсификатио» иборасидан олинган булиб узгариш, хилма-хил, тараккиёт маносини, яни корхона (бирлашма)ларнинг фаолияти сохалари ва ишлаб чикарадиган махсулотлари турининг кенгайиши, янгиланиб туришини билдиради.

Инвестисия портфелини диверсификасия килиш бу инвестисия билан боглик рискларни камайтириш усулларидан биридир. Диверсификасия килиш натижасида инвестисия портфелида турли хил, купдан-куп кимматли когозлар жамланади. Диверсификасия усулида инвестисия сиёсатини амалга оширишда кимматли когозларнинг турли хусусиятларини хисобга олиш лозим. Булар:

  • уларнинг тулаш муддати ва сифати (таминлангани), емитентнинг салохияти, кимматли когозларнинг сифати буйича диверсификасия килиниши;
  • кимматли когозларнинг географик таркалиши буйича диверсификасия килиниши;
  • кимматли когозларнинг туланиш муддати буйича мажбуриятларнинг тури ва бошкалар.

Юкоридаги белгилар буйича таминланганлигига кура диверсификасия кила туриб инвестисия сиёсатининг максадлари аникланади.

Тижорат банкларининг кимматли когозлар портфелини диверсификасия килишнинг куйидаги турлари мавжуд. Булар кимматли когозларнинг турлари, муддати буйича диверсификасия килиш, кимматли когозларнинг емитентлари буйича диверсификасия килиш ва бошкалар.

Кимматли когоз сифатига доир диверсификасиянинг асосий максади бу рискни минималлаштиришдир (у емитентнинг уз мажбуриятларини бажара олмай колиш ехтимоли билан белгиланади). Шу муносабат билан аксия сифатининг таминланганлик даражаси буйича диверсификасия усули хам мавжуд булиб, назариётчилар фикрича, у бир катор омилларни урганиб чикишни талаб килади. Булар емитент кандай фаолият билан шугулланишини, аксия даромади, дивиденд микдори, компания аксиясининг жорий нархи, захираси, компанияни ким бошкараётганлиги ва бошкалар булиб, курсатилган саволларга жавобни емиссия проспекти ва биржа ахборотномаларидан олиш мумкин.

Кимматли когозларнинг географик таркалишига нисбатан диверсификасия максади тегишли туманлардаги иктисодий кийинчиликлар руй берганда юзага келадиган рискларни камайтиришдан иборат.

Кимматли когозларнинг тулаш муддати буйича диверсификасиясидан максади фоиз ставкаларининг тебраниши билан боглик рискларнинг олдини олишдан иборат. Бу инвестисия сиёсатини амалга оширишда тижорат банклари, одатда, кимматли когозларнинг тугатилиш муддати буйича погонали структурадан фойдаланади.

Кимматли когозларнинг фоиз даражалари прогнози амалиётда назариядан фарк килади. Шунинг учун тижорат банклари прогноз натижаларининг ишончлилик даражасини ошириш максадида фоиз ставкалари таркибини тахдил киладилар.

Одатда жахон амалиётида тижорат банклари уз инвестисия сиёсатини ишлаб чикиш ва амалга ошириш учун бошкариш структурасида махсус инвестисия булимларини ташкил килишади. Булимдаги ходимлар сони бир катор омилларга боглик булиши мумкин. Бу омиллар: кимматли когозлар портфели катталиги, булим томонидан кимматли когозларни сотиш ва сотиб олиш буйича бажариладиган функсияларга, банкнинг мижозларига курсатадиган хизматларга, кимматли когозлар тури ва сифатига ва бошкаларга боглик булади. Булим ишчиларининг малакаси канчалик юкори булса, улар бажараётган вазифа, ишнинг сифати хам шунчалик юкори булади. Мутахассислар инвестисия дастурида кузланган максад ва вазифаларни яхши тушунишлари, инвестисия хизматлари буйича малумотларга ега булишлари, молиявий-иктисодий малумотлардан хабардор булишлари, кимматли когозлар бозорини мустакил тахлил кила олишлари, кайси кимматли когоз турлари банкка тугри келиши ёки келмаслигини аниклашлари, даромадлилик егри чизикларининг кура олишлари, бу билан инвестисия фаолиятини бошкаришни таминлашлари лозим.

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …