20/04/2024
Главная / Иктисодиёт / Мижознинг кредит олишга лаёкатлилигини белгиловчи мезонлар

Мижознинг кредит олишга лаёкатлилигини белгиловчи мезонлар

Мижознинг кредитга лаёкатлилиги деганда карз олувчининг олган карзини (асосий карзи ва унинг фоизини) тула ва уз вактида кайтара олиш кобилиятини тушунамиз. Жахон ва мамлакатимиз банк амалиётида мижознинг кредитга лаёкатлилигини белгиловчи куйидаги мезонлар урнатилган:

  • мижоз характери (фел-атвори);
  • маблагни карз олиш кобилияти;
  • жорий фаолият давомида карзни узиш учун маблаг ишлаб топиш кобилияти;
  • мижоз капитали;
  • кредитнингтаминланганлиги;
  • кредит операсиясини бажариш чогидаги шароитлар;
  • карз олувчи фаолиятининг конуний жихатларини назорат килиш даражаси.

Мижознинг фел-атвори деганда унинг юридик шахс, ёхуд менежер сифатида узини курсата олиш, карзни уз вактида коплашдаги масулияти, кредитни олишдан максад ва унинг банк кредит сиёсатига мослигини аник билиши кабилар тушунилади. Юридик шахс сифатида узини курсата олиши еса мижознинг юритаётган фаолиятини мукаммал билиши, уз корхонасидаги иктисодий курсаткичларнинг мазкур тармокнинг уртача курсаткичларига мос келиши, ишбилармонлар (ишлаб чикарувчилар ва етказиб берувчилар, кредиторлар) доирасидаги билимдонлиги кабилар билан белгиланади.

Менежер сифатида узини курсата олиши мижознинг куйидаги жихатларида намоён булади:

  • уз касбини мукаммал билиши (малумоти, иш тажрибаси);
  • ахлоки;
  • шахсий ва оилавий молиявий холати;
  • банк билан рахбарлар уртасидаги узаро муносабатлардаги урни.

Мижознинг карз олиш кобилияти унинг кредит олиш буйича буюртмага ва кредит шартномасига имзо куйиш хукукига ёки ваколатига ега еканлиги, узаро келишув ва битимларни тузиш ёшига етганлигида намоён булади.

Мижоз капиталини бахолашда куйидаги иккита мезонга етибор берилади:

  • устав фондининг минимал даражасига (аксионер капиталига) нисбатан куйиладиган талабга мижоз капиталининг жавоб бера олиши, унинг етарлилиги ва молиявий левераж коеффисиентлари даражалари;
  • кредитланаётган операсияга уз капиталини куйиш даражаси. Бу курсаткич банк билан карз олувчи уртасида рискнинг таксимоти тугрисида далолат беради.

Уз капитал канчалик куп куйилса, шунчалик карз олувчини кредит риски омилларини синчковлик билан кузатишга мажбур етади.

Кредитнинг таминланганлиги деганда карз олувчи активининг киймати ва карзни узиш буйича аник иккиламчи манбалар (гаров, кафолат, сугурта кабилар)нинг кредит шартномасида уз аксини топганини тушунамиз. Агар актив киймати ва карз мажбуриятларининг нисбати карз олувчи банкрот булганлиги тугрисида хабар килган холда банк ссудасини узиш учун ахамиятли булса, аник иккиламчи манбаларнинг сифати еса молиявий танглик холатида мижознинг уз мажбуриятларини бажариш кафолатини таминлайди. Гаров сифати, кафолатнинг пухталиги, сугурта хам банк мижозлари ва пул окими камайиб кетганда, банк балансида ликвидлик муаммоси тугилганда ёки капиталнинг такчиллиги сезилган холларда ута мухимдир.

Кредит операсиясини бажариш чогидаги шароитларга мамлакатдаги ва унинг минтакаларидаги, шунингдек, тармокдаги иктисодий холат ва сиёсий омиллар киради. Бу шароитлар банкнинг ташки риски даражасини белгилайди. Айнан шуларга асосланиб пул окими, баланснинг ликвидлиги, капиталнинг етарлилик даражаси, карз олувчининг менежерлик махорати кабиларга бахо берилади.

Нихоят, мижознинг кредитга лаёкатлилигини белгиловчи сунгги мезони, яни карз олувчи фаолиятининг конуний жихатларини назорат килиш даражаси банкирни куйидаги саволларга жавоб олишга ундайди:

  • карз олувчининг кредит олиши ва кредит тадбирларини амалга ошириши учун хукукий ва меёрий асослари мавжудми?
  • конунчиликда кутиладиган ехтимолий узгаришлар (масалан, соликда) карз олувчининг фаолияти натижаларига канчалик тасир утказади?
  • карз олувчининг ссуда, кредит олиши буйича тузган бизнесрежасида, шартномада курсатган талабномаси канчалик даражада кредит сиёсатига мос келади?

Кайд етилган мезонлар мижознинг кредитга лаёкатлилиги ва унинг мохиятини бахолаш усулларини аниклашга ёрдам беради. Бундай усуллар каторига куйидагилар киради:

  • рискни бахолаш;
  • менежментни бахолаш;
  • молиявий коеффисиентлар асосида мижознинг молиявий баркарорлик даражасини бахолаш;
  • пул окимини тахлил килиш;
  • мижоз тугрисида малумотлар йигиш;
  • мижознинг иш фаолиятини кузатиш ва х.к.

Гарчи бахолаш усуллари ва мезонлар ягона тарзда кулланилсада, юридик ва жисмоний шахсларнинг кредитга лаёкатлилигини тахлил килишда уларнинг кичик, урта ва йирик еканликларига алохида етибор берилади. Шунга биноан у ёки бу усулларни комплекс холда куллаш зарурияти тугилади.

Жахон ва мамлакатимиз банк амалиётида мижознинг кредитга лаёкатлилигини бахолашда бир катор молиявий коеффисиентлар кулланилади. У ёки бу коеффисиентни куллаш мазкур банк мижозларининг фел-атвори, молиявий тангликка дуч келишидаги ехтимоллик даражаси, банкнинг кредит сиёсати кабиларга боглик. Шу нуктаи назардан барча молиявий коеффисиентларни куйидаги беш гурухга булиш мумкин:

  1. Ликвидлик коеффисиентлари;
  2. Самарадорлик ёки айланувчанлик коеффисиентлари;

Молиявий левераж коеффисиентлари;

  1. Рентабеллик(фойдалилик) коеффисиентлари;
  2. Карзни коплашни тавсифловчи коеффисиентлари.

Кайд килинган барча молиявий коеффисиентлар мазкур ёки истикбол режалари малумотларига асосланиб хисобланиши мумкин. Баркарор иктисодиёт ёки мижознинг холатидаги баркарорликнинг давомийлилигига караб карз олувчининг кредитга лаёкатлилигини аниклаш олдинги йилги малумотлар асосида хам амзлга оширилиши мумкин. Хорижий давлатлар амалиётида одатда сунгги уч йил малумотлари асосида кредитга лаёкатлилик даражаси аникланади. Бунда коеффисиентлар уртача бир йил учун хисобланади. Уларни хисоблашда оборот маблаглари колдиги, дебиторлик ва кредиторлик карзлари, кассадаги ва хисоб ракамларидаги маблаглар, аксионерлик капитали микдори (устав фонди). уз капитали ва х.к. лар асос килиб олинади.

 Кредитга лаёкатлиликни бахолаш корхонанинг мол етказиб берувчилар, харидорлар ва банклар билан узаро муносабатларни урнатишлари учун жуда катта ахамиятга ега. Зеро, ижобий кредитга лаёкатлилик курсаткичига ега булган корхоналар хеч кандай тусикларсиз кредит олишлари ва унинг хисобидан товар-моддий бойликларни сотиб олиши, салмокли маблагларни ишлаб чикаришни ривожлантиришга, олдиндан олинган кредитлар буйича карзларни тулашга йуналтиришлари мумкин.

Салбий кредитга лаёкатлилик курсаткичига ега булган корхоналар банкдан кредит олмаса-да, уз молиявий ахволини яхшилаш, ишлаб чикариш, сотув хажмини, уз маблаглари микдорини, рентабеллик курсаткичларини ошириш буйича чоралар ишлаб чикиш лозимлиги тугрисида ахборотга ега буладилар.

Кредитга лаёкатлиликни тахлил килишда малумотларнинг хар хил манбаларидан фойдаланилади:

  • бевосита мижозлардан олинган материаллар;
  • мижоз хакида банк архивида мавжуд булган материаллар;
  • мижоз билан иш юзасидан алокада булган шахслар (унинг мол етказиб берувчилари, кредиторлари, унинг мижозлари, банклар ва бошкалар) томонидан берилган малумотлар;
  • шахсий ва давлат агентликлари ва ташкилотларининг хисоботлари ва материаллари (кредитга лаёкатлилик хакидаги хисоботлари, инвестисия буйича малумотлар ва бошкалар). Аммо бундай ташкилотлар хозиргача бизнинг амалиётимизда йук (Марказий банк кошидаги КАМП дан ташкари).

Банк томонидан урганиб чикилган материалларни олган кредит булимининг експертлари уз банк архивига мурожаат килади. Агар мижоз олдин хам кредит олган булса, архивда унинг кечиктириб туланганлиги ва бошка камчиликлари хакидаги малумотлар булади. Ундан ташкари, банк бошка кредит ташкилотлари билан алока урнатиб, ушбу карздор тугрисида малумот олиши мумкин.

Кредитга лаёкатлиликни бахолашда куйидаги сифат жихатларга хам етибор берилади:

  • карз олувчининг репутасиясини урганиб чикиш;
  • кредит максадини аниклаш;
  • асосий карз ва фоизларнинг кайси манбалар хисобидан копланишини аниклаш;
  • банк кисман уз буйнига оладиган карз олувчининг рискларини бахолаш.

Карз олувчининг репутасияси (обру, шухрат, донги) синчковлик билан текширилади, бунда мижознинг кредит тарихини урганиб чикиш жуда мухимдир. Корхона рахбарининг шахсий ва иш билан богликбулган хислатларига катта етибор берилади.

АКШда потенсиал карз олувчининг кредитга лаёкатлилигини аниклаш учун, уз навбатида, кредит рискини минималлаштириш учун, юкорида такидлаб утганимиздек, (277-бетга каранг) 5 «С» номли усул фойдаланилади. Бу усул куйидаги жихатларга асосланади:

  • мижознинг репутасияси (обруси, шухрати ва донги) кустомер чарактер;
  • тулов кобилияти капакитй то рау;
  • капитал капитал;
  • ссуданинг таминланганлиги коллатерал;
  • иктисодий конюнктура ва унинг истикболлари куррент бусинесс кондитионс анд гоодwилл.

Бу усулга биноан мижознинг обруси, масулият даражаси, карзни тулашга булган истаги ва тайёргарлиги текширилади. Даставвал банк мижознинг: утмишда уз мажбуриятларига кандай муносабатда булганлиги, карзларни тулашда камчиликлар булганлиги, кредитланувчи субектнинг иктисодда, бозорда кандай мавкега ега еканлигини текширади. Бунда банк карздор билан сухбат олиб боради, архивдан мижоз тугрисида материалларни олиб тахлил килади, бошка фирма ва банклар билан маслахатлашади ва х.к.

Банк мижознинг кредитга лаёкатлилигини бахолашда улар маблагларининг уч манбасини чукур урганиб чикади. Булар:

  • жорий кассатушумлари;
  • активларни сотиш;
  • молиялаштиришнинг бошка манбалари (айтайлик, пул бозоридаги карзлар).

Булардан ташкари, банк асосий еюибирини бошка омилларга хам, хусусан, фирмаларнинг аксионерлик капиталига, унинг тузилишига, актив ва пассивларнинг бошка моддаларига булган нисбатига хамда карзнинг таминланишига, унинг етарлилик даражасига, сифатига ва карзни туламаслик холда гаровни сотиш даражасига каратади.

Буюк Британияда хам «Партс» номли карз олувчининг кредитга лаёкатлилигини тахлил килиш усули кенг таркалган булиб, унда:

  • кредитнинг максади пурпосе;
  • ссуданинг хажми амоунт;
  • карзни тулаш репаймент;
  • муддати терм;
  • ссуданинг таминланганлиги секуритй кабилар тахлил килинади.

Бахолаш сунгида умумий шарт-шароитларга, хусусан, давлатдаги ишбилармонлик сохасидаги иклим, банк билан карздорлар холатига тасир етувчи омиллар, мамлакатдаги иктисодий холат, монанд товарлар буйича ишлаб чикарувчилар уртасида ракобатнинг мавжудлиги, соликлар, хом ашёга булган нарх-наволар ва бошка жихатларга хам етибор берилади.

Карз олувчининг ликвидлиги деганда унинг пул мажбуриятларини уз вактида бажара олиш кобилияти тушунилади. Ликвид маблаглар узининг пулга тез айланиши даражасига караб уч гурухга булинади (44-жадвал).

Агар мижознинг ликвид активлари унинг киска муддатли мажбуриятларидан 2 баравар ва ундан ортик булса, мижоз молиявий жихатдан баркарор хисобланади (44-жадвалга каранг).

 

Мижоз баланс ва бошка молиявий хужжатларга асосан кредитга лаёкатлиликнинг куйидаги курсаткичларини хисоблаш мумкин:

1 ва 2 гурух ликвид маблаглар____________

Киска муддатли карз мажбуриятлари

Ликвидлик коеффисиенти карз олувчи уз маблаглари хисобидан карзнинг канча кисмини тулай олиш кобилиятини курсатади, яни бу коеффисиентдан мижознинг якин келажакда тезкор равишда банк карзини тулаб бориш кобилиятини прогноз килиш учун фойдаланилади. Ликвидлик коеффисиенти канча юкори булса, кредитга лаёкатлилик шунча юкори булади.

Коплаш коеффисиенти (ККТ) барча ликвид маблагларининг йигиндисини киска муддатли карз мажбуриятларига булиш ёрдамида хисобланади:

1, 2 ва 3 гурух ликвид маблаглар
Киска муддатли карз мажбуриятлари

Коплаш коеффисиенти мижознинг киска муддатли мажбуриятларини тулаш учун барча турдаги айланма маблагларнинг етарли даражасини аниклашга имкон беради.

Айланма маблагларнинг айланиш коеффисиенти (Кдмд) жорий активларнинг айланиш тезлигини аниклаш максадида хисобланади. У муайян давр ичида айланма маблагларнинг неча марта айланганлигини ифодалайди:

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …