28/03/2024
Главная / Иктисодиёт / Марказий банкнинг назорат функсияси

Марказий банкнинг назорат функсияси

Узбекистон Республикасининг Марказий банки тугрисида-ги конуннинг 50-моддасида банклар фаолиятини назорат килиш ва тартибга солишга доир куйидаги вазифалар белгиланган:

  • Марказий банк банк тизими баркарорлигини саклаб туриш, омонатчилар ва кредиторларнинг манфаатларини химоя килинишини таминлаш максадида банклар фаолиятини назорат килади ва тартибга солиб боради;
  • Марказий банк банкларни руйхатга олади ва уларга банк операсияларини амалга ошириш хукукини берувчи лисензиялар беради. Банк-ларни руйхатга олиш ва уларга лисензиялар бериш учун хак олинади;
  • Марказий банк банкларни давлат руйхатига олиш дафтарларини юритади. Банкларнинг руйхатга олинганлиги тугрисидаги малумотлар елон килиниши лозим.

upl_1539953438_172638

Назоратни ташкил килиш мамлакатнинг конунчилик базасига ва халкаро банк ташкилотларининг тавсияларига асосланади.

«Узбекистон Республикаси Марказий банки тугрисида»ги конуннинг 52-моддасида банклар учун мажбурий булган куйидаги иктисодий нормативларни куллаш такидланган:

  • капиталнинг етарлилик коеффисиентини;
  • бир карз олувчи ёки бир-бирига дахлдор карз олувчилар гурухига таваккалчиликнинг енг куп микдорини;
  • ликвидлик коеффисиентларини;
  • активларни тавсифлаш ва бахолашга доир талабларни, шунингдек, бундай таснифлар асосида банкнинг операсия харажатлари жумласига киритиладиган чегирмалардан шубхали ва харакатсиз карзларга карши ташкил етиладиган захираларни шакллантиришни;
  • карзларга доир фоизларни хисоблаб чикиш ва уларни банк даромадлари хисоб варагига киритишга доир талабларни;
  • очик валюта мавкеи лимитларини белгилайди.

Марказий банк иктисодий нормативларнинг узгариши тугрисида камида бир ой олдин елон килади.

 Банклар фаолиятини назорат килишнинг бир канча турлари мавжуд (17-чизма).

17

Давлат назорати банклар тугрисидаги конун хужжатларининг амалдаги тизими билан белгиланади. Хамма кредит муассасалари ва банклар, шу жумладан, Марказий банк хам конунлар доирасида иш олиб боради. Банк назоратининг ташкилий тузилмалари жуда хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Буюк Британия, Италия, Нидерландия, Россия каби мамлакатларда назоратни миллий марказий банклар амалга оширади.

Германия, АКШ ва Японияда аралаш тизим мавжуд булиб, бунда марказий банклар назорат вазифаларини давлат органлари билан булишиб олган. Узбекистонда назорат органи вазифаларини кредит муассасаларни текшириш юзасидан тасдикланган коидалар асосида Узбекистон Республикаси Марказий банкининг тижорат банклари фаолиятини лисензиялаш ва бошкариш департаменти бажармокда.

Идоравий назорат Банк Бошкаруви, ички аудит ходимлари томонидан амалга оширилади. Идоравий назоратнинг вазифалари, максад ва чегаралари тегишли конун ва меёрий хужжатлар билан белгиланган.

Мустакил назорат бу идоралардан ташкари мустакил ташкилотлар, яни аудиторлик фирмалари томонидан амалга ошириладиган назоратдир. Тижорат банклари ишончлиликни ошириш хамда уз ишларининг сифатли булишини таминлаш учун ички банк назоратини, ёки ички аудитни ташкил етади ва амалга оширади. Ташки аудит амалга оширилган вактда ички назорат тизимининг мавжудлиги ва унинг накадар самарали иш олиб бораётгани албатта текширилади.

Тижорат банклари фаолиятини назорат килишнинг хамма турлари бир-бири билан боглик булиб, унинг максад ва вазифалари тижорат банклари ва умуман бутун банк тизими фаолиятини баркарор ва безарар булишини таминлашдан иборат.

  • . Банк назоратини амалга ошириш мамлакатнинг конунчилик базасига ва халкаро банк ташкилотларининг тавсияларига асосланади. Куйидагилар текширув обекти хисобланади:
  • назорат килиниши керак булган муассасалар турлари;
  • банк операсияларини амалга оширишга лисензиялар бериш;
  • бухгалтерлик хисоби, банк ва статистика хисоботининг андоза (стандарт) лари;
  • банк фаолиятини амалга оширишга берилган лисензияларни бекор килиш ёки банк операсияларини чегаралаш тартиби;
  • аудиторлик текширувларининг мажбурийлиги;
  • банкни бошкариш буйича муваккат мамуриятни тайинлаш тартиби;
  • банкни туловга кобилиятсиз деб елон килиш.

Назорат органининг асосий вазифаси келажакда банк ишида муаммолар вужудга келиш ехтимолини аниклашдан иборат. Назорат органлари уз ваколатларини банк фаолиятига:

  • лисензиялар бериш;
  • бажарилган операсиялар доирасини чеклаш хакида карорлар кабул килиш;
  • ишлаб турган банклар устидан назоратни амалга ошириш жараёнида руёбга чикариши мумкин.

Банк фаолияти учун лисензиялар бериш чогида устав капитали тугри ташкил етилганлиги ва унинг манбалари, унинг белгиланган талабларга мувофиклиги текширилади, банк бажаришни назарда тутаётган булажак операсиялар доираси, шунингдек, банкнинг максади, вазифалари ва стратегияси аникланади.

Банкларнинг иктисодий нормативларга риоя килиши устидан назоратни назорат органлари такдим етилаётган хисоботларни тахлил килиш оркали амалга оширади. Белгилаб куйилган нормативларга риоя килинмаганда назорат органлари иктисодий жазо чораларини куллайди.

Назорат органлари тижорат банклари фаолияти устидан назоратни жойларда текширув ишларини ташкил етиш йули билан олиб боради. Текширувлар икки хил булиши мумкин (18-чизма).

18

18-чизма. Банкларни текшириш усуллари.

Комплекс текширув купи билан 30 кун муддатда амалга оширилади ва банкнинг барча асосий операсияларини, операсия кунининг уз вактида тугалланишини хамда кундалик баланснинг тузилишини назарда тутади, хамма тижорат банклари икки йилда камида бир марта комплекс текширувдан утказилиши шарт.

Танлаб текшириш 15 кунгача муддат билан чекланган ва у банк фаолиятининг айрим (одатда, тартиббузарлик ехтимол купрок кутилган) сохаларини камраб олади. Текширув натижалари буйича далолатнома 3 нусхада тузилиб, уларнинг хар бирини текширув рахбари, текширилаётган банкнинг рахбари ва бош бухгалтери хамда бошка мансабдор шахслар имзолайди. Далолатнома нусхаларидан бири текширилаётган банк рахбариятига топширилади.

Банкнинг мажбурий-иктисодий нормативларга риоя етиши амалдаги конун хужжатлари ва иктисодий нормативларни хисоблаб чикиш тартиби хакидаги курсатмалар асосида текширилади. Банклар фаолиятига куйиладиган ягона талабларнинг мавжудлиги алохида олинган хар бир банкнинг хам, бутун банк тизимининг хам баркарор ва катий ишлаши внйХ шароит яратиб бериш имконини тугдиради.

Банкнинг кредит портфели киска муддатли, узок муддатли ва муддати утган кредитлар буйича баланс хисобваракларидаги маблагларнинг колдикларидан ташкил топади. Бу мажмуа узининг мутлак ва нисбий, яни микдорий ва сифат томонларига ега (19-чизма).

19

19-чизма. Банк кредит портфели микдор ва сифат жихатлари.

Кредит портфелининг сифат жихатларидан банкнинг кредитларни кайтариб беришни таминлашни бахолаш хамда кредит таваккалчилигининг, яни кредит буйича асосий карз суммаси ва улар буйича фоизларнинг кайтарилмаслигини кискартиришни таминлашни бахолаш учун фойдаланилади.

Кредитни кайтариб беришни таминлаш:

  • малум бир банкда кредит жараёнини ташкил етишга;
  • карз бериш ва уни узиш тартибига риоя килишга;
  • муддати узайтирилган хамда муддатида кайтарилмаган карзларни хисобда тугри акс еттиришга;
  • банкнинг тахлил ишига хамда карзларнинг таснифлашнинг тугрилигига;
  • карзлар буйича куриладиган зарарни коплашда фойдаланиладиган захиралар микдорига;
  • банклараро кредитлар буйича ва марказлаштирилган ресурслар хисобидан бериладиган кредитлар буйича операсияларнинг конунийлигига боглик булади.

Банк назоратининг вазифаси ана шу кайд етилган йуналишларни текширишдан хамда хисоботларни тасдиклашдан иборат.

Назорат органлари амалга оширган текшириш натижасида банк кредит портфелининг сифати ва банк кредит таваккалчилигининг микдори тасдикланмоги керак. Бу микдор (захира) етарли булмаса, улар уни ташкил етиш манбаларини куриб чикиб, тижорат банкига тегишли тавсиялар беради.

Кредит таваккалчилиги кредит бериш чогида банк берган хар бир карз буйича ва хар бир хисобот буйича бахоланади.

Кредит деганда пул маблаглари, товар ва хизматларни келишилган устама (фоиз) тулаб кайтариб бериш шарти билан малум муддатга карз бериш тушунилади.

Карзга маблаг (кредит) берувчи томон кредитор (давлат, корхона, банк, хусусий шахс ва б.), ссуда (карз) олувчи томон еса дебитор (карздор) дейилади. Кредит келишуви карздан фойдаланиш шартлари кайд етилган шартнома билан расмийлаштирилади.

Кредитлар муддати буйича икки хил булади:

  1. киска муддатли (1-йилгача, айрим холларда 2-йилгача);
  2. узок муддатли.

Киска муддатли кредит корхона ва ташкилотларнинг айланма фондларини шакллантиришга хизмат килади.

Узок муддатли кредит еса моддий ишлаб чикариш тармокларига капитал маблаглар ажратиш манбаи хисобланади. Амалиётда кредитнинг куйидаги турлари мавжуд (6-жадвал).

6-жадвал.

Кредит турлари

Кредит турлари Изох
1 2 3
1. Бланк (расмий когоз) кредити • бу таминот манбаи булмаган кредит.
2. Давлат кредити • ахолига сотиладиган давлат заёмлари, облигасиялари билан амалга оширилади. Бунда давлат жисмоний ёки юридик шахслардан кредит олади.
3. Истемол кредити • ахолига истемол товарлари, хизматларни насияга сотиш, уй-жой харажатлари учун, ломбардлардаги мулк гарови хисобига, узаро ёрдам кассаси карзлари ва б. куринишларда бериладиган кредит.
4. Кафолатли кредит • банклар ёки хукумат органлари кафолати билан берилган кредитлар.
5. Молия кредити • тижорат кредити шакли; експортёрларга айрим кредит битимлари буйича импортёрларга сотиб оладиган товарларига тулаши учун пул куринишида булади.
6. Товар кредити • тижорат кредити шакли; експортёрлар импортёрларга етказиб берилган товарлар учун туловлар муддатини чузиб беради.
7. Коплама кредит • карзни узишда пул (валюта) урнига олинган карз хисобига курилган корхона махсулотлари берилади.
8. Халкаро кредит • муддатли, кайтимли ва фоиз тулаш шартлари билан бир мамлакатдаги кредитор томонидан иккинчи мамлакатдаги карз олувчига пул ёки товар шаклида бериладиган кредит, шунингдек, чет ел облигасиялари, чет ел корхоналари аксиялари ва бошка кимматли когозларига фойда олиш максадларида капитал куйиш.
9. Таминлаган кредит • реал киймати карзга тенг ёки ундан ортик булган ликвид гарови тарзидаги таминотга ега ёки банк ёхуд хукуматнинг кафолатига ега ё белгиланган тартибда сугурталаб куйилган кредит.
10. Етарли даражада таминланмаган кредит • кисман таминотга ега (киймати жихатдан карзнинг камида 60 фоизи микдорида), лекин унинг реал киймати ёки реализасияси шубхали булган кредит.
11. Таминланмаган кредит • таминотга ега булмаган ёки таминотнинг реал киймати карз микдорининг 60 фоизидан кам булган кредит.
12. Андоза (стандарт) кредит • биринчи гурух таваккалчилиги жумласига кирадиган карзлар буйича асосий карз, шу жумладан белгиланган тартибда муддати узайтирилган, лекин купи билан икки марта узайтирилган, шунингдек, 30 кунгача муддати утказиб юборилган таминланган карзлар уз вактида ва тулик хажмда туланади. Тижорат банклари стандарт карзлар учун ехтимолдаги йукотишларни назарда тутиб берилган карзлар микдорининг камида 2 фоизи микдорида захира ташкил етишлари шарт.
13. Ностандарт кредитлар • иккинчи гурух таваккалчилиги жумласига 30 кунгача муддати утказиб юборилган етарли даражада таминланмаган карзлар, шунингдек, 30 кундан 60 кунгача муддати утказиб юборилган таминланган тижорат банклари андоза карзлар учун ехтимолдаги йукотишларни назарда тутиб, берилган карзлар микдорининг камида 5 фоизи микдорида захира ташкил етишлари шарт.
14. «Шубхали кредитлар» • учинчи таваккалчилик гурухига 30 кунгача муддати кечиктириб юборилган етарли даражада таминланмаган карзлар, 30 кундан 60 кунгача кечиктириб юборилган етарли даражада таминланмаган карзлар учун ехтимолдаги йукотишларни назарда тутиб, берилган карзлар микдорининг камида 30 фоиз микдорида захира ташкил етишлари шарт.
15. «Хавфли кредит» • туртинчи таваккалчилик гурухига 30 кундан 60 кунгача кечиктириб юборилган таминланмаган карзлар, шунингдек, 60 кундан 180 кунгача муддати кечиктириб юборилган етарли даражада таминланмаган карзлар киради. Тижорат банклари стандарт карзлар учун ехтимолдаги йукотишларни назарда тугиб, берилган карзлар микдорининг камида 75 фоизи микдорида захира ташкил етишлари шарт.
16. «Умидсиз кредит» • бешинчн таваккалчилик гурухига 60 кундан 180 кунгача муддати утказиб юборилган таминланмаган карзлар ва 180 кундан ортик муддати утказиб юборилган барча карзлар киради. Тижорат банклари бундай карзлар учун ехтимолдаги йукотишларни назарда тутиб, берилган карзлар микдорининг камида 100 фоизи микдорида захира ташкил етишлари шарт.

Кредитни кредит таваккалчилигининг у ёки бу гурухига киритиш тартиби карз олувчининг:

  • доимий даромади борлигини;
  • ёшини;
  • саломатлигини;
  • илгари олган мажбуриятларини кандай бажарганлигини;
  • гаров (кафолат)нинг мавжудлигини хисобга олган холда белгиланади.

Назорат органлари томонидан тижорат банкларида бухгалтерия хисобининг куйидаги жихатлари текширилади:

  1. нореал (ишонарли булмаган) активлар ва пассивларни аниклаш, банк балансининг реаллиги ва ишончлилигини тасдиклаш;
  2. бухгалтерия хисоби холатини, унинг ташкил етилишини тижорат банкларининг амалдаги меёрий низомларига мувофиклигини тек•шириш;
  3. иктисодий нормативлар хисобининг тугри чикарганлигини текшириш;
  4. хужалик-молиявий фаолиятни тахлил килиш ва маслахат бериш. Шунга мувофик банк менежментининг сифати, активлар ва пассивларни бошкариш сифати текширилади.

Банк назорати органлари узок муддат кечиктириб юборилган карзларни ва улар юзасидан ёзилган фоизларни банкнинг нореал активлар ва пассивлари деб хисоблаб, уларни баланс хисобидан чикариш хакидаги талабларни асосли равишда куйишлари керак.

Текширувчилар, одатда, тижорат банки ходимларига маслахатлар беради ва уларга банк балансларини карз операсиялари хамда фоиз даромадларини хисобга олиш жихатдан ишонарли ва реал киладиган ички йурикномаларни тузишда ёрдам беради.

Даромадларни шакллантириш ва чикимларни харажатга утказишни амалга оширганда тижорат банклари малум меёрий ва йурикнома хужжатларга асосланади. Даромадларни шакллантириш ва амалга ошириш буйича операсиялар банкнинг ички операсиялари жумласига киради ва бу операсиялар тугри амалга оширилганлигини тасдиклайдиган хужжатлар алохида йигма жилдларда сакланади.

Фоиз ставкаси тижорат битимининг максади булиб, мижоз билан банк уртасида тузиладиган кредит шартномасида кайд етилади. Фоиз ставкаларининг микдори, уларни ёзиш тартиби, даври, кушиш муддатлари хамда ундириб олиш тартиби тарафларнинг келишуви билан белгиланади.

Шуни такидлаш керакки, агар тижорат банки даромадининг 90 фоизини уз бухгалтериясининг фармойиши асосида шакллантирадиган булса, у корпоратив одоб коидаларини бузган ва бундай харакатлар ноконуний деб хисобланади.

Банк назорати органлари хисоботда тугри акс еттирилишини ва тасдикланишини текшириш юзасидан олиб борадиган асосий иши куйидаги даромадларнинг хамма суммасини банк фойдасига тугри утказилганлигини текширишдан иборат:

  • аксиялар;
  • облигасиялар;
  • банкка карашли бошка кимматли когозлар буйича олинган дивидендлар ва фоизлар;
  • бошка банклар, корхоналар ва ташкилотлар фаолиятида улуш кушиб катнашишдан олинган даромадлар.

Марказий банкнинг услубий материалларида курсатилган хара-. жатлар ва чикимлар тижорат банклари фаолиятларининг бевосита молиявий натижалари жумласига киради. Банк назорати органлари фаолиятининг енг мухим йуналиши банк оладиган фойда хисобидан копланиши керак булган харажатларнинг банк хизматлари таннархига киритилган харажатларга утказиш холларининг олдини олишдан иборатдир.

Тижорат банкини соликка тортиш холатини текшириш олдида куйидаги вазифалар туради:

  • банклар олган даромадларнингтугрилигини тасдиклаш;
  • банк хизматлари таннархига киритиладиган хамда соликда солик тортиладиган базадан чикариб ташланадиган харажатларнинг тугрилигини тасдиклаш;
  • соликка тортгунига кадар фойда суммасининг, молиявий натижаларга киритиладиган даромадлар ва харажатларнинг тугри хисоблаб чикарилганлигини тасдиклаш;
  • соликлар ва бошка мажбурий туловлар тулаб булинганидан кейин банк томонидан фойда хисобидан килинган харажатларнинг тугрилигини тасдиклаш;
  • соликларни хисоблаш ва бюджетга тулаш муддатларининг тугрилигини текшириш.

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …