23/04/2024
Главная / Иктисодиёт / Марказий банкнинг пул тизими ва пул муомаласини ташкил етишдаги хамда валютани тартибга солишдаги роли

Марказий банкнинг пул тизими ва пул муомаласини ташкил етишдаги хамда валютани тартибга солишдаги роли

«Узбекистон Республикасининг Марказий банки тугрисида» ги конуннинг 32-моддасида пул тизими тугрисида куйидагича ёзилган:

«Узбекистон Республикасининг пул тизими расмий пул бирлигини, пул муомаласини ташкил етилишини ва уни тартибга солишни уз ичига олади. Узбекистон Республикасининг расмий пул бирлиги сумдир. Бир сум юз тийиндан иборат. Сум Узбекистон Республикасида ягона, чекланмаган ва конуний тулов воситаси хисобланади».

wahrung

Умуман, пул тизими деганда гурли мамлакатларда тарихан ву-жудга келган ва одатда конун хужжатлари билан мустахкамлаб куйилган пул муомаласининг ташкилий шакли тушунилади.

Пул тизимини тавсифловчи енг мухим таркибий кисмлар куйидагилардан иборат:

Пул тизимининг таркибий кисмлари

Товарлар ва хизматлар нархларинг ифодаловчи миллий пул бирлиги Накд оборотда конуний тулов воситаси вазифасини бажарувчи кредит ва когоз пуллар, майда тангалар тизими Пул емиссияси тизими, муомалага пул чикариш тартиби Пул муомаласи масалаларини тартибга солувчи муассасалар

Муомаладаги пул турларига караб вакт утиши билан пул муомаласининг икки тизими ажралиб чикади:

  • Металл тангаларнинг муомалада булиш тизими. Бунда пулнинг барча вазифаларини бажарадиган тулаконли олтин ва кумуш тангалар муомалада булади, когоз пуллар еса пулларга биринчи талаб биланок металл (танга ва куйма тарздаги)га айлантирилиши мумкин.
  • Олтинга алмаштирилиши мумкин булмаган кредит ва когоз пуллар муомаласи тизими. Бунда олтиннинг узи муомаладан чикариб юборилган булади.

Пул тизими хакида гапирилар екан, Томас Грехем (ХВИ асрда яшаган англиялик банкир) конуни хакида еслатмасдан хеч илож йук. Бу конунга кура саноат ендигина пайдо булган даврлардаёк пул «ёмон» ва «яхши» пулларга булинган.

Ушбу конунга мувофик «ёмон» пуллар «яхши» пулларни четга суриб чикаради. Бунинг мохияти шундаки, «ёмон» пуллар ва расмий белгиланган курсга нисбатан бозор киймати ошиб борадиган пуллар муомаладан чикиб кетади. Улар шунчаки хусусий уйларда, банк сейфларида яшириб куйилади ёки пинхоний (хуфия) иктисодиётга утиб кетади ва шу тарика муомала мухитидан четга чикиб колади.

ХХ асрда турли мамлакатларда кундалик пул муомаласидан олтинни четга чикариб куйган хилма-хил когоз банкнотлар «ёмон» пул ролини уйнаган.

Металл пуллар тарихан металл тангалар шаклида икки куринишда шаклланган (7-чизма).

Монометаллизмда пул метали роли факат битта кимматбахо металлга бириктириб куйилади. Биметаллизмда еса бу вазифани икки металл (олтин ва кумуш) бажаради.

Киймати юкорилиги ва ихчамлиги туфайли олтин пул вазифасини бажаришга купрок мос келади. Шу боис олтин монометалллизми охирокибатда кумуш монометаллизмини ва биметаллизмни сикиб чикаради. ХХ аср охирига бориб у устувор пул тизимига айланади.

Шуни такидлаб утиш зарурки, пул муомаласида пул метали деб кабул килинган металлдан тайёрланган тангалар асосий ролни уйнади: кумуш монометаллизмида кумуш, олтин монометаллизмида олтин. Булардан ташкари муомалада мис чакалар, шунингдек, киймат белгилари кредит ва когоз пуллар хам мавжуд булган.

Биметаллизм узок вакт сакланиб турди. Масалан, АКШ да бутун ХИХ аср мобайнида кумуш билан олтин уртасидаги расмий тенглик даражаси (паритет) бир унсия олтин учун 15-16 унсия кумушни ташкил етиб келган, лекин металларнинг бозор курслари анча кенг узгариб борган. Бу еса доим хам олтин фойдасига булавермаган. Утган аср охирига келиб кумуш секин-аста майда танга холатига утиб колди. 1933 йил АКШда биметаллизм тизими буткул тугатилди.

Уша даврда, утган аср охирига келиб, олтин айникса катга ахамият касб етди. Олтин монометаллизми деб аталувчи тизим ёки олтин танга андозаси капитализмгача малум булган барча пул тизимлари орасида енг баркарор мавкени егаллади. Биринчи жахон уруши окибатида аксарият давлатларда бу тизим хам бархам топди. Шу урушда катнашган барча мамлакатларда (АКШ дан ташкари) банкнотларни олтинга алмаштириш тухтатилди, олтин тангалар муомаладан чикиб кетди ва уларнинг урнида кадрсизланадиган когоз пуллар пайдо булди.

«Буюк депрессия» номи билан танилган 1929-1933 йиллардаги жахон иктисодий танглиги пул тизимларининг янги тури кредит ва когоз пуллар тизимининг шаклланишига асос солди. Бу тизимнинг вужудга

1929-1933 йиллардаги Буюк делрессияга кадар жахонда олткн андоза тизими устувор зди. Бу тизимга мувофик кар бир пул тизими у ёки бу огирлнкдаги олтин билан тамиклакганди Мамлакатлар орасидаги товар айирбошлашда вужудга келадиган салдо (колдик) олтик трансфери билак тулакарди Чунки айни шу металл жахинда тулов ва жамгариш воситаси булиб хизмат кнларди.

Классик банкнотларнинг икки томонлама кредит ва металл билан таминланиши банкнотлар муомаласининг нисбатан баркарор ва мослашувчан булишига кафолат беради. 30-йиллардан бошлаб барча ривожланган мамлакатларда олтинга алмаштирилмайдиган банкнотларгина чикарила бошланди. Хозир факатайрим мамлакатлар конунларида банкнотлар олтин билан таминланиши кузда тутилган. Аксарият давлатларда у конун йули билан бекор килинган.

Бозор иктисодиёти ривожланган мамлакатларда тарихан пулнинг тулов воситаси вазифасидан вужудга келган ва банк тизими юкори даражада ривожланган шароитда кенг кулланиладиган кредит воситаси булган чеклар айникса куп таркалган.

Чек ингл. Чекк банк (ёки бошка кредит муассасаси) даги хисобварак егасининг чекда курсатилган суммани шу хисобваракдан чек ушловчига тулаш ёки уни чек ушловчининг хисобварагига утказиш тугрисидаги ёзма топшириги.

Чеклар билан хак тулаш айникса мамлакатнинг ички тулов оборотида кенг ривожланган, бирок улардан експорт ва импорт, чет ел сайёхлиги буйича хисоб-китоблар хамда носавдо туловлари чогида ташки тулов оборотида хам фойдаланилади. Чекдан фойдаланиш накд пул билан килинадиган хисоб-китобларни сезиларли даражада камайтиради.

Шуни такидлаш зарурки, чек оборотининг асосий унсурлари умумий булгани холда айрим мамлакатлар конунчилигида чек операсия

  • келиши куйидаги заруриятлар билан изохданади:
  • олтиннинг муомаладан тула чикиб кетиши;
  • банкнотларни олтинга алмаштиришни тухталиши ва улар кадрининг олтин билан улчанишини бекор килиниши;
  • давлат томонидан тадбиркорлик сохасини кенг кредитлаш максадида пул емиссиясининг купайтирилиши;
  • накдсиз оборотнинг сезиларли кенгайиши.

Бундан ташкари когоз пулларнинг пайдо булиши товар ишлаб чикаришнинг ривожланиши хамда металл пулларнинг едирилиши, ишдан чикиши ва йуколиши туфайли уларнинг хаддан зиёд кимматга тушиши холлари билан боглик.

Когоз пулларни чикаришга килинадиган харажатлар металл пулларни чикаришга килинадиган харажатларга нисбатан кам даражададир.

У ёки бу давлатда ишлаб чикариш кучлари ривожлангани сайин муомаладаги когоз пуллар тобора камайиб, улар урнини кредит пуллар егаллай бошлайди.

1251254556

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …