25/04/2024
Главная / Иктисодиёт / Кредит, унинг функсиялари ва турлари

Кредит, унинг функсиялари ва турлари

Пул бор жойда карз олиш ва карз бериш юзага келади, бу ишни банклар бажаради.

Кредит деганда уз егалари кулида вактинча буш турган пул маблагларини бошкалар томонидан малум муддатга хак тулаш шарти билан карзга олиш ва кайтариб бериш юзасидан келиб чиккан муносабатлар тушунилади.

Банк узгалар пулини жамлаб уни уз номидан кредитга беради. Бу ерда кредит муносабати икки субект уртаеида юзага келади: бири пул егаси, яни карз берувчи (кредитор) ва иккинчиси, пулга мухтож, яни карз олувчи (карздор).

Кредит муносабати амалга ошиши учун унинг зарур унсурлари, яни кредитнинг обекти ва субекти булиши лозим ( 34-чизма).

1015

34-чизма. Кредит муносабатлари.

Кредит субектлари хар хил, буларга корхона, фирма, ташкилот, давлат ва турли тоифадаги ахоли киради.

Кредитнинг обекти хар кандай пул емас, балки факат вактинча буш турган, егаси томонидан ишлатилмай ва карзга берилиши мумкин булган пулдир.

Буш пул уч хил булади:

  • тадбиркорлар ёки катта пулдорлар кулидаги пул, яни пул капитали;
  • ахоли кулидаги пул ертами кеч ехтиёжни кондириш учун тупланган пул, егаси кулида капитал емас, балки истемолини кондириш воситаси;
  • давлат ихтиёридаги пул. Бу хам пул капитали (давлат корхонаси учун), хам умумий истемол пулидир.

Айтилган турдаги буш пуллар ссуда (карз) фондини ташкил етади ва унинг юзага келиши обектив тарзда мукаррардир. Карзга берилган пул, яни кредит харакатини куйидагича ифодалаш мумкин:

Кб —>  Ко  —> Ки —>    Кфк

Бу ерда:

Кб – кредит берилди;

Ко – кредит олинди;

Ки – кредит ишлатилди;

Кфк – кредит фоиз (%) билан кайтарилди.

Шу тарзда буш пуллар кредитнинг асосий шарти-карз учун хак тулашни таминлайди. Бу хак карз килинган суммага нисбатан фоиз хисобида олинганидан у карз просенти деб юритилади. Карз просенти пул бозорида амал килади.

Кредит турт хил функсияни бажаради.

Биринчидан, пулга тенглаштирилган тулов воситаларини (масалан, вексел, чек, сертификат ва б.) юзага чикариб, уларни хужалик оборотига жалб килади. (вексел карз мажбуриятномаси, чек банкдаги пулни талаб килувчи хужжат, сертификат пул туланганлиги, карз берилганлигини тасдикловчи хужжат).

Кредит туфайли пул муомаласи доирасига вексел, чек, кредит карточкалари каби воситалар киритилиб, накд пулли хисоб-китобларни накд пулсиз операсиялар билан алмаштиради. Бу еса ички ва халкаро бозордаги иктисодий муносабатлар механизмни осонлаштиради ва тезлаштиради.

Иккинчндан, карз бериш оркали пул маблагларини турли тармоклар уртасида кайта таксимлаш билан ишлаб чикариш ресурсларининг кучиб туришини таминлайди. Кайта таксимлаш функсияси ёрдамида корхоналар, ташкилотлар, шахсий ва давлат секторининг буш пул маблаглари, даромадлари ссуда капиталига айлантирилади ва вактинча фойдаланишга муайян тулов асосида берилади.

Бу функсия ёрдамида ишлаб чикаришдаги мутаносибликлар (пропорсиялар) ва пул капитали харакати бошкарилиб турилади.

Учинчидан, карз бериш туфайли муомала харажатларини тежаш имконияти тугилади. Малумки, кредит вужудга келиш давридан бошлаб хакикий пуллар (олтин, кумуш) урнини кредит пуллари векселлар, банкноталар, чеклар бажариб келган. Айникса, олтин (кумуш)нинг монетар роли ва унинг йуколиб борганлиги туфайли кредитнинг бу функсияси ёрдамида накд пулсиз хисоб-китсбларни ривожлантириб, унинг тезкорлиги ва кам харажатлилигини таминлаб келмокда.

Бу функсия ссуда капиталига айланган карзнинг муомалада булиш вактининг тежалиши унинг ишлаб чикаришда булиш вактини оширади ва ишлаб чикаришни кенгайтиришга, фойданинг ортишига олиб келади. Хужалик субектлари пул маблагларининг келиб тушиши ва ишлатилиши уртасидаги вакт буйича фарк факатгина ортикча маблаглар хажмини емас, балки молиявий маблагларнинг етишмовчилигини хам аниклаб беради. Шу сабабли корхона ва ташкилотларнинг уз айланма маблагларининг вактинчалик етишмовчилигини тулдириш учун ссудаларни олиш кенг таркалиб боряпти.

Туртинчидан, карз бериш, карзни ундириш воситалари оркали иктисодий усишни рагбатлантиришга еришилади. Масалан, банк кредити хисобидан курилаётган кушма ёки хорижий корхоналар республиканинг ва жахон бозорининг ехтиёжини кондирса, бу хол кредитнинг иктисодиётни ривожлантиришдаги функсиясининг ижобий амал килганлигидан далолат беради. Ва аксинча, кредит халк хужалигига турли йуллар билан асоссиз равишда куп берилса ва окибатда пул массаси купайиб, миллий пул кадрсизланса ёки олинган халкаро кредитлардан самарали фойдаланилмаса ва мамлакат узининг бошка даромад манбалари, масалан, олтинини сотиш хисобидан кредитни кайтарса, бу хол кредит функсиясининг салбий амал килганлигидан далолат беради.

Кредитга булган талаб кайси усулда ва муддатда, ким томонидан кондирилишига ва карз олувчиларга таклиф килинишига караб, кредит бир неча турларга булинади (40-жадвал).

40-жадвал.

Кредит турлари

Туркумлаш белгилари Кредит турлари
1 2 3
1 Кредит бериш муддатига караб 1.   Киска муддатли кредит (1 йилгача)

2.   Урта муддатли кредит (1 3 йилгача)

3.   Узок муддатли кредит (3 ва ундан юкори)

2 Кредитлаш обектларининг иктисодий мохиятига караб 1.  Товар моддий бойликлари учун бериладиган кредитлар

2.  Ишлаб чикариш харажатлари (махсулотнинг янги турини узлаштириш, мавсумий харажатларни амалга ошириш билан боглик харажатлар) учун бериладиган кредитлар

3.  Хисоб-китобларни амалга ошириш учун бериладиган кредитлар (аккредитив очилганда, тайёр махсулотни жунатганда ва б.)

3 Тулаш муддатига караб 1.   Муддатли кредитлар

2.  Муддати кечиктирилган (пролонгасия килинган) кредитлар

3.   Муддати утиб кетган кредитлар

4 Кредитни тулаш манбаларига караб 1.  Карз олувчининг уз маблаглари хисобидан таминланадиган кредитлар

2.            Грант маблаглар хисобидан

3.            Янги кредитларни жалб килиш хисобидан

5 Таминланганлик даражасига караб 1.   Бевосита тугри таминланган кредитлар

2.  Билвосита (бирор корхона ва ташкилот хисобидан) таминланган кредитлар

3.   Таминланган кредитлар

6 Туланган фоиз даражасига караб 1.   Уртача (меёрли) фоизли ставка

2.   Юкори фоизли ставкадаги кредитлар

3.   Паст фоизли ставкадаги кредитлар

4.   Фоизсиз кредитлар

Узок муддатли кредитлашда кредитлар 3-5 йил муддатда берилади. 1 йилдан 3-5 йилгача булган кредитлар урта муддатли кредитлар дейилади. Киска муддатли кредит беришда кредитлар бир неча ойдан бир йилгача булган муддатда берилади. Бу турдаги кредитлар:

  • айланма капитални тулдирувчи;
  • курилиш максадида олинадиган «оралик»;
  • кимматли когозлар дилерларига бериладиган;
  • чакана савдо билан шугулланувчи шахсларга бериладиган;
  • уз активлари хисобидан таминловчи (дебиторлик карзлари, факторинг ва товар-моддий захиралари билан таминланган) кредитлар деб юритилади.

Узок муддатли кредитлар асосан асосий фондларни такрор ишлаб чикариш ва улар билан боглик сохаларни таминлашга ишлатилади. Хусусан, бу кредитлар:

  • кайта тиклаш максадида капитал харажатларни амалга ошириш учун;
  • харакатдаги асосий фондларни кенгайтириш ва такомиллаштириш билан боглик харажатлар учун;
  • янги курилиш ва кушимча юкори самарали тадбирлар буйича харажатларни амалга ошириш учун;
  • янги фан, илмий техника сохасида тадкикотлар олиб бориш ва ютукларни ишлаб чикаришга жорий килиш ва бошкалар учун ажратилади.

Муддати утган кредитлар (активлар) карздор томонидан кредит шартномасида кузда тутилган тулаш шартлари ва жадвали бузилган хамда асосий карз ва унга доир фоизларнинг навбатдаги тулови тулов муддати етиб келганидан сунг туланмаган кредитлар.

Реструктуризасия килинган кредитлар (активлар) карздорнинг молиявий ахволи ёмонлашиши сабабли туловнинг дастлабки шартлари узгарган кредитлар. Агарда банк томонидан куйидаги амалларнинг хеч булмаганда биттаси бажарилса, кредитлар (активлар) реструктуризасияланган хисобланади:

  • фоиз ставкасининг камайтирилиши ёки хисобланган фоизларнинг ундириб олинмаслиги;
  • жами асосий карзнинг камайтирилиши ёки ундан воз кечилиши;
  • кредитни тулаш муддатининг кечиктирилиши ёки узайтирилиши;
  • фоизларга доир туловларнинг бир кисми ёки умумий микдоридан воз кечиш;
  • оддий шароитларда карздорга берилмай, балки кредитни реструктуризасиялаш зарурлиги натижасида килиниши мумкин булган бошка ён беришлар.

Устирилмайдиган кредитлар (активлар) белгиланган тартибга мувофик фоизлар хисобланиши тухтатиладиган кредитлар (активлар).

Яхши таминланган кредитлар кимматли когозлар бозорида бахоланадиган мулк ёки кредитнинг асосий суммаси ва унга доир фоизларни тулик коплаш имконини берадиган микдорда банк депозитлари куринишидаги гаров билан таминланган кредитлар.

Кисман таминланган кредитлар (активлар) «яхши таминланган кредитлар (активлар)» мезонига мувофик келмайдиган таминотга ега кредитлар. Хусусан, уларга доир такдим етилган гаров киймати кредит суммаси ва унга доир фоизларнинг 100 фоизидан, шунингдек, гаровни сотишда кузда тутилаётган харажатлардан кам (елон килинган гаров кийматидан катий назар) ёки елон килинган киймат буйича гаровнинг сотилиши шубха тугдирадиган кредитлар.

Таминланмаган кредитлар (активлар) бирор-бир таминотсиз берилган кредитлар. Одатда, бундай кредитлар карздорнинг кучли тушумлари потенсиали ёки унинг яхши кредит тарихи асосида берилади. «Таминланмаган кредитлар»га гаров белгиланган тартибда расмийлаштирилмаган кредитлар хам киради.

 Жахон амалиётида банк узини-узи копловчи кредитлар асосан товар-моддий захиралар, хом ашё ва материаллар хамда сотиш учун мулжалланган тайёр махсулотларни молия билан таминлаш максадида олинади. Бундай кредитнинг афзаллиги шундаки, тадбиркор уз фаолияти учун зарур булган накд пулнинг етарли микдори билан таминланади. Бунда:

  • накд пуллар хом ашё ва материаллар, чала ва тайёр махсулотларни сотиб олиш учун ишлатилади;
  • махсулотлар асосан сотиш учун тайёрланади;
  • савдо асосан кредит хисобидан амалга оширилади;
  • савдо оркали олинган маблаг банкдан олинган кредитни коплашга ишлатилади.

Айланма капитални тулдириш учун олинадиган кредитлар хам вазифасига кура, уз-узини копловчи кредитга ухшаб, товар, хом ашё, материаллар сотиб олиш, тайёр махсулотлар захирасини тулдириш учун узоги билан бир йил муддатга олинади.

Бу кредитнинг фарки шундаки, у асосан мавсумий талабни кондириш учун олинади.

Масалан, ёз мавсумида кийиладиган замонавий куйлг<клар тикиш учун кредит талаб килинганда, банк ушбу мижозга 6 ойдан 9 ойгача муддатга кредит тизимини очади ва мижоз зарур булганда ушбу тизимдан шу муддат ичида фойдалана олади. Агар мижоз шу давр мобайнида кредитнинг тула хажмини ёки каттагина кисмини тулашга еришса, банк мижознинг талабига кура, кредит муддатини яна чузиши мумкин. Айланма маблагни коплаш учун олинадиган кредит фирманинг дебиторлик карзи ёки товар-махсулотлар хисобидан таминланади ва тизим доирасида сузиб юрувчи фоиз ставкасида фоиз урнатилади. Мижоз бу кредитни коплаш учун узининг депозит хисобварагида олинган кредитнинг камида 15-20 фоизи микдорида маблагларни саклаши лозим. Мажбурият учун комиссия хаки, асосан, кредит тизимининг фойдаланилмаган кисмидан олинади.

Купгина банклар томонидан бериладиган курилиш учун мулжалланган кредит кенг таркалган кредитлардан бири булиб, бу кредит асосан уй, бино, иншоот ва офислар куриш учун олинади. Бундай кредит кучмас мулк учун ишлатилишига карамасдан, у киска муддатга берилади. Кредитни олувчилар уни ишчиларни ёллашга, вактинчалик керак буладиган асбоб-ускуналарни ижарага олиш, курилиш материаллари хамда бино ва иншоотларни куриш учун ерларни сотиб олишга ишлатадилар. Ривожланган давлатларда мижоз банкдан олган кредитни бошка кредитордан ёки молия ташкилотидан мижознинг гаров мулки хисобига коплаши мажбуриятини банкка такдим килмагунча, банк бундай мижозларга, яни курувчи ва лойихачиларга кредит бермайди.

Давлатга тегишли ва хусусий кимматли когозлар савдоси билан шугулланувчи дилерларга уларни сотиш ёки муддати тугаганда хисобдан чикаргунга кадар янгиларини сотиб олиш ва мавжуд кимматли когозлар портфелини куллаб-кувватлаш учун киска муддатли кредитлар керак булади. Бундай кредитларни банклар купинча хеч кандай тускинликсиз берадилар, чунки бундай кредитлар юкори сифатли хисобланиб, улар асосан давлатнинг кимматли когозлари билан таминланган булади. Бундан ташкари, бундай кредитлар жуда киска муддатга берилади (бир кундан бир неча кунгача). Агар шароит ёмонлашса, банк кредитни кайтариб олади ёки фоиз ставкасини кутаради.

Бундай кредитлар янги корпоратив облигасиялар, аксиялар ва давлатнинг кимматли когозларини жойлаштирувчи инвестисия фирмаларига берилади. Инвестисия фирмалари янги кимматли когозларни капитал бозорида сотиши натижасида кредитлар ва уларга урнатилган фоизлар туланади.

Чакана савдо билан шугулланувчи шахсларга кредитлар асосан автомобиллар, електр-хужалик моллари, мебел ва бошка узок муддат ичида фойдаланиладиган товарларни сотиб олиш учун, савдо буйича шартнома имзолангандан сунг юзага келган дилернинг дебиторлик карзини маблаг билан таминлаш максадида берилади. Банк дилерларнинг шартномаларини тахлил килади. Агар шартнома урнатилган талабларга жавоб берса, банк бу шартномаларни сотиб олади, риск даражаси ва таминот сифати хамда кредит муддатини етиборга олиб, фоиз ставкасини урнатади. Чакана савдо билан шугулланувчи шахслар кредит олиш билан бирга сотувдан тушган тушумлари хисобидан ссуда хисобварагидаги маблагларни коплайдилар.

Револвер кредит шартномаси буйича кредит олувчи фирма кредит тизими муддати ичида белгиланган микдорда кредит олиши, олинган карзнинг бир кисмини ёки тулик хажмини тулаши ва зарур холларда яна карз олиши мумкин. Бу кредитнинг афзаллиги шундаки, уни олаётганда фирма махсус гаров билан кредитни таминлаши шарт емас ва бу кредит киска муддатга ёки 3-5 йил муддатга берилади. Мижоз накд пуллари тушуми хажмини ва келажакда олинадиган кредит хажмини аник билмаса, револвер кредитдан фойдаланади. Револвер кредит мижознинг ишлаб чикаришда буладиган тебранишларини тартибга солишда мухим омил булади. Мижоз фаолияти давомида даромади ошган вактда кредит хажмини тулаб боради, сотув хажми камайиб, накд пул окими кискарса, кредит тизими муддатига кура, банкдан кушимча маблаг олиш имконига ега булади. Келишилган кредит хажмида мижознинг кредит учун берилган хар бир талабномасини тулик ва уз вактида кондирилиши хисобига банк мижоздан хизмат хаки олади.

Мажбуриятлар учун олинадиган хак икки хил булади:

  • шартнома мажбурияти;
  • тасдикланган кредит тизими.

Шартнома мажбурияти буйича банк мижозга енг юкори хажмда келишилган фоиз ставкаси билан кредит беради. Бундай холларда мижознинг молиявий ахволида «сезиларли салбий узгаришлар» юз берганда ёки мижоз шартнома бандларини бажармаганда, банк туловларни тухтатиши мумкин.

Тасдикланган кредит тизими буйича банк, кредит олувчи фирманинг аризасига кура, фавкулодда холларда кредит беради. Бундай пайтларда асосан кредит рейтинги (кредитни тулаш буйича бахоси) юкори булган мижозларга берилади ва уларга урнатиладиган фоиз ставкаси анчагина паст булади.

  • . Узок муддатли лойихаларни молиялашга бериладиган кредитлар келажакда накд пул тушуми билан таминловчи асосий капитални тулдириш максадида молиялаш учун олинадиган кредит булиб, банк учун анча хатарлидир. Мисол тарикасида нефтни кайта ишлаш заводлари, шахталар, електр стансияларини кредит билан таминлашни олиш мумкин.

Бундай лойихаларга бериладиган кредитлар хатари турличадир:

  • ушбу лойихаларни амалга ошириш учун жуда катта хажмдаги маблаглар ажратиш лозим;
  • молия билан таминланаётган лойиханинг амалга ошиши муддати об-хаво шароити ёки курилиш материалларининг етишмаслиги сабабли кечикиши мумкин;
  • амалдаги конун ва коидаларнинг узгариши лойиханинг амалга ошишига салбий тасир курсатиб, курилишнинг тугашига тускинлик килиши ва бунинг натижасида курилиш таннархи ортиши мумкин.
  • фоиз ставкасининг кутарилиши кредитор ёки лойихани молия билан таминловчи хомий муассаса ёки ташкилот фаолиятига салбий тасир курсатиши мумкин.

Лойихаларни молиялаш кредити асосан уни биргаликда амалга ошираётган бир нечта йирик компанияларга берилади. Шунингдек, йирик хажмдаги бундай кредитларни бир неча кредиторлар биргаликда беришлари хам мумкин.

Ушбу лойихалар уз вактида бажарилмаса, кредитлар карз олувчининг хомийлари томонидан кайтарилади. Кредит олувчига хеч ким хомийлик килмаган такдирда, кредитор, яни банк жуда катта таваккалчиликка йул куйган булади.

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …