18/04/2024
Главная / Иктисодиёт / Банк омонатлари ва хисобвараги шартномалари

Банк омонатлари ва хисобвараги шартномалари

Банк омонати шартномаси шартноманинг алохида турларидан бири булиб, унга кура биринчи тарафдан (омонатчидан) кабул килиб олган ёки унинг номига келган пул суммасини (омонатни) кабул килиб олган иккинчи тараф (банк) шартномада назарда тутилган шартлар асосида ва тартибда омонат суммасини кайтариш ва унга фоизлар тулаш мажбуриятини олади (ФК, 759-модда).

Юридик адабиётларда банк омонати шартномасига айрим муаллифлар карз шартномасининг бир тури, иррегуляр саклаш (пул, нарсаларни тур белгилари буйича саклаш) сифатида карасалар, колганлар уни карз шартномалари кисмларининг мажмуи деб хисоблайдилар.

hisomvaraqa

Банк омонати шартномаси реал булиб, омонатчи (бошка шахс) банкка омонат пули суммасини бераётган вактда тузилади. Омонатчи банкдан факат омонат пули суммасини ва у буйича фоизларини кайтаришини талаб килиш хукукига эга булади, уз шериги олдида хеч кандай мажбурият олмайди. Банк омонат пули суммасини ва у буйича фоизларни тулаши шарт.

Шундай килиб, банк омонати шартномаси бир томонлама ва хак эвазига тузиладиган мустакил шартнома булиб, унинг илдизлари карз шартномасига бориб такалади. У банк (карздор) билан омонатчи (кредитор) уртасидаги кредиг муносабатларини расмийлаштиради. Фукаро билан тузиладиган банк омонати шартномаси оммавий шартнома хисобланади.

Демак, юзага келган муносабатларга ФКнинг 358-моддасида бундай шартномалар тугрисида кузда тутилган умумий коидалар, хусусан, хизмат курсатувчининг шартнома тузишдан бош тортиши такикланиши, бир шахснинг бошка шахсга нисбатан афзал куришини истисно этилиши, Узбекистон Республикаси хукумати томонидан томонлар учун мажбурий булган коидаларнинг чикарилиши мумкинлиги кабилар татбик этилади.

Накд пулсиз олиб бориладиган хисоб-китоб ва кредит операцияларини ташкил этиш ва амалга оширишнинг зарурий воситаси банк хисобварагининг алохида шартномасини тузиш вактида вужудга келади. Банк хисобварагини бухгалтерия хужжати деб хам караш мумкин, чунки унда муайян шахсга тегишли пул маблаглари ва моддий бойликлар харакати акс эттирилади.

Бирок уз шаклига кура, бу, авваламбор, шартнома хисобланади. Бундай хисобвараклар депозит, хисоб-китоб, жорий валюта, капитал куйилмаларни молиялаш хисобвараклари булиши мумкин, улар хисоб-китоб операциялари учун мулжалланган. Уларни очиш учун хамма вакт банк хисобвараги шартномаси тузилади. Айни улар ФКнинг 44-боби коидалари билан тартибга солинади.

Фукаролик кодексида банк хисобвараги шартномасига мустакил шартнома сифатида каралади. Унинг 771-моддасида бу шартномага шундай таъриф берилган:

«Банк хисобвараги шартномаси буйича бир тараф банк ёки бошка кредит муассасаси (банк) иккинчи тарафнинг-мижознинг (хисобварак эгасининг) хисобварагига тушаётган пул маблагларини кабул килиш ва киритиб куйиш, мижознинг хисобваракдан тегишли суммаларини утказиш ва тулаш хамда хисобварак буйича бошка операцияларни амалга ошириш хакидаги фармойишларини бажариш мажбуриятларини олади».

Таърифдан куриниб турибдики, банк хисобвараги шартномаси консенсуал шартнома экан, чунки у хисобварак очилаётган вакгда унинг эгаси хисобваракка маблаг куйиш-куймаслигига боглик эмас. Агар томонлар шартноманинг барча мавжуд шартлари буйича келишиб олишга эришсалар, шартнома тузилган хисобланади.

Банк хисобвараги шартномаси унинг катнашчилари, хукук хамда мажбуриятларга хам эга булганлиги туфайли икки тарафлама шартнома хисобланади. Бу агар томонлар келишувида бошкача тартиб урнатилган булмаса, туловли шартномадир (ФК, 781-модда).

Банкда мижознинг хисобваракдаги маблагларидан уз максадларида фойдаланиш хукуки булади, бунда у мижозга ушбу маблаглардан хеч кандай тусиксиз тасарруф этиш хукукини кафолатлайди. Банк мижознинг пул мажбуриятларидан фойдалангани учун унга шартномада белгиланган микдорда фоизлар (мукофот пули) тулайди.

Банк омонати шартномасида туланадиган фоизлар микдори хакида шарт булмаган такдирда, банк талаб килиб олингунча сакланадиган омонатларга туланадиган микдорда фоизлар тулаши шарт (ФК, 763-734 моддалар). Мукофот суммасидан (одатдаги хисобваракда) фоизлар мижознинг хисобварагига хар чоракда киритилади. Мижоз банкнинг хисобваракда турган пул маблаглари билан операция килиш буйича хизматларига банк хисобвараги шартномасида назарда тутилган шартлар асосида хак тулаши шарт. Бу хак банк томонидан хар ойнинг охирида мижознинг хисобварагидаги маблаглар хисобидан ундириб олинади (ФК, 780-модда). Бунда банкнинг мижозга ва мижознинг банкка узаро мукобил талаблари юзага келиши мумкин, улар бир-бирларининг талабларини хисобга олиш йули билан банк томонидан бекор килинади (ФК, 782-модда).

Банк хисобвараги шартномасининг узига хослиги шундаки, на банк, на юридик шахс мижоз уни тузишдан бош тортишга хакли эмас. Мазкур холда мижознинг мажбурияти юридик шахсларнинг хисоб-китобларни накд пулсиз тартибда амалга ошириш тугрисидаги коидалардан келиб чикади. Банкнинг шартнома тузиш мажбурияти унинг конунда кузда тутилган субъектив хусусиятларидан келиб чикади (ФК, 775-модда).

Шартнома томонлари банк (шу жумладан, лицензияга эга булган кредит муассасаси) ва мижоз (хисобварак эгаси)дир. Бу шартномада хизмат курсатувчи хамма вакт банк ёки бундай турдаги харакатлар (битимлар)ни амалга ошириш учун лицензияга эга булган кредит муассасаси булади. Мижоз сифатида хар кандай юридик ва жисмоний шахслар катнашиши мумкин.

Шартнома предмети шартнома билан келишилган операцияларни амалга ошириш учун мижознинг банкдаги хисобварагида мавжуд булган пул маблагларидир. Банк уз мижозларининг купинча накд пулсиз шаклда, хисобваракдаги ёзув шаклида мавжуд булган пул маблагларини том маънода айтганда, сакламайди. Шунингдек, банк омонати шартномаси каби банк билан мижоз уртасида оддий хукукий муносабатлар эмас, балки мажбуриятли хукукий муносабатлар таркиб топади.

Мижознинг хукукий макоми ва унинг хисобвараги киритилган пул маблаглари билан амалга оширилган операциялар доирасига караб банк хисобвараклари куйидаги турларга булинади (35-чизма).

10102

Асосий хисобварак хисоб-китоб хисобвараги булиб, у тижорат ташкилотларига туловларни тулаш, кредитлар олиш, тушумларни киритиш ва банк хисобвараги шартномада кузда тутилган бошка операцияларни амалга ошириш учун очилади. Хисоб-китоб вараклари купгина тижорат ташкилотларига (фондлар, кунгилли бирлашмалар, матлубот кооперациялари нафакат мулк эгаси, балки бошка манбалар хисобига молиялаштириладиган муайян турдаги муассасаларга) очилади. Хисоб-китоб вараклари юридик шахс ариза илтимосномаси билан унинг филиали ва ваколатхонасига хам очилиши мумкин.

Жорий хисобвараклар айрим муассаса, филиал, ваколатхона, булинмаларга хамда тижорат ташкилоти булмаган юридик шахсларнинг алохида булинмаларига очилади. Бундай вараклар факат чекланган хисоб-китоб операцияларини, асосан, мехнатга хак тулаш ва маъмурий хужалик харажатлари билан боглик операцияларни амалга оширишга имкон беради.

Бюджет хисобвараклари бюджет маблагларини тасарруф этиш хукук берилган субъектларга (кредитларни тасарруф этувчилар хукумат идоралари, маъмуриятга) очилади.

Вакиллик (корреспондентлик) хисобвараги банк хисобвараги шартномаси турларидан бири булиб, унинг узига хос хусусияти субъект таркибига богликлигидадир. Яъни, бу шартномада нафакат банк муассасалари томонлар була олади (ФК, 789-модда). Вакиллик хисобвараклари контокоррент хисобваракларнинг бир туридир.

Контокоррент хисобваракларни расмийлаштириш вакгида банк хисобварак эгасини, унда маблаглар мавжуд булмаган ёки етарлича булмаган холда, кредитлаш мажбуриятини уз зиммасига олади.

Банк хисобвараги шартномаси оддий ёзма шаклда булади. У хисобварак очиш ва шартнома тузиш жараёни билан боглик.

Хисоб-варак очиш учун мижоз банкка куйидаги хужжатларни такдим этиши шарт:

  • хисобварак очиш тугрисида ариза;
  • юридик шахс тузиш тугрисидаги карор лойихаси (таъсис шартномаси);
  • мижоз рахбари ва бош бухгалтерининг имзо намуналари куйилиб, мухр изи туширилган варака.

Банк амалиётида бундай шахсларни идентификациялашнинг янги воситалари яратилган булиб, шартномада электрон тулов воситалари, кадрлар, пароллар ва хисоб варакда турган пул маблагларини тасарруф этиш хукукини тасдиклайдиган бошка ахборот ташувчи воситалардан фойдаланиш кузда тутилиши мумкин.

Конунчиликда юридик шахсга хисобварак очиш учун мажбурий булган бошка хужжатлар белгиланган. Мижоз томонидан хисобварак очиш тугрисида ариза бериш оферта (шартнома тузиш учун таклиф) булиб, банк рахбарининг бунга рухсат бериш тугрисидаги ёзуви акцепт (шартнома тузишга розилик)дир.

Банк хисобваракни очишни рад этишга хакли эмас, ана шундай рад этишга банк хизмати курсатишга кабул килиш имконияти йуклиги сабаб булган холлар бундан мустасно (ФК, 775-модда).

Банкка хисобварак очиш учун зарур булган хужжатлар туплами (пакети)ни такдим этган ва асоссиз рад жавоби олган хар кандай шахс ФКнинг 377-моддаси 6 кисмида белгиланган тартибда уни тузишдан бош тортса, иккинчи тараф уни шартнома тузишга мажбур килиш талаби билан судга мурожаат килишга хакли. Бундан ташкари, мижоз банкидан шартнома тузишдан асоссиз равишда бош тортиб, унга етказилган зарар урнини коплашни талаб килишга хакли.

Банк хисобвараги шартномасини тузиш амалиётида икки усул:

  • банкнинг стандарт бланкасида ягона хужжат тузиш ва уни имзолаш;
  • банк рахбарининг рухсат имзосини куйиш йули билан амалга оширилади. Шартнома тузиш тегишли хисобваракни очишни такозо этади.

Банк хисобвараги шартномасини бекор килиш нафакат умумий коидаларга асосан, балки бир томонлама хам амалга оширилади. Банк хисобвараги шартномаси мижознинг аризасига мувофик исталган вактда бекор килиниши мумкин. Банкнинг талабига кура, банк хисоб вараги шартномаси конунда белгиланган куйидаги икки муайян холда суд томонидан бекор килиниши мумкин.

  • мижознинг хисобварагида сакланаётган пул маблаглари суммаси банк коидаларига мос келмаса ёки шартномада кузда тутилган энг кам микдоридан оз булса, агар бундай сумма банк бу хакда огохлантирган кундан бошлаб бир ойда тикланмаса;
  • агар шартномада бошка муддат назарда тутилган булмаса, ушбу хисобварак буйича бир йил давомида операциялар килинмаган булса, хисобваракдаги пул маблагларининг колдиги мижознинг тегишли ёзма аризаси олинганидан кейин кечи билан етти кун ичи да мижозга берилади ёки унинг курсатмасига мувофик бошка хисобваракка утказилади.

Банк хисобвараги шартномаси юридик шахс кайта ташкил этилганида узгартирилади, бунда хисобварак кайта расмийлаштирилади. Банк хисобвараги шартномаси юридик шахс тугатилган ёки мижоз фукаро вафот этган такдирда тугатилади. Шартномани бузиш ёки тухтатиш мижоз хисобварагини ёпиш билан тугалланади.

Банк хисобвараги шартномаси мазмунини банк билан мижознинг хисобвараклари хукук ва мажбуриятлари ташкил этади. Банкнинг асосий мажбуриятлари куйидагилардан иборат:

  • Мижоз учун банк конунда, конунга мувофик белгилаб куйилган банк коидаларида ва банк амалиётида кулланадиган иш муомаласи одатларида ушбу турдаги хисобвараклар учун белгилаб куйилган операцияларни амалга ошириши шарт (ФК, 777-модда).
  • Банк сирини саклаши шарт. Банк мижознинг топшириги буйича мижозга тушган пул маблагларини кабул килади ва хисобваракка киритади, мижознинг маблагларини хисобваракдан утказиш, накд пулларни хисоб варакдан бериш тугрисидаги фармойишларни бажаради.

Банк мижоз пул маблагларидан фойдаланиш йулларини назорат этиш ва мижознинг уз ихтиёрига кура пул маблагларини тасарруф этиш хукукини конунда ёки шартномада кузда тутилган равишда чеклашга хакли эмас. Мижоз банкка хисоб-китобларни амалга ошириш, пул маблагларини депозитга утказиш, хисобваракдан чикариш тугрисида курсатма беради. Мижоз хисобвараги буйича операциялар белгиланган муддатларда амалга оширилади (ФК, 778-модда).

Банк тегишли тулов хужжати банкка тушган куннинг эртасидан кечиктирилмасдан тушган пул маблагларини хисобваракка киритиб куйиши шарт. Тегишли хисоб-китоб хужжати келиб тушган куннинг эртасидан кечиктирилмасдан банк маблагларини хисобдан чикариш ёки хисоб-китоб хужжатларини бошка банкка жунатиш йули билан мижознинг топширикномасини бажара бошлаши керак. Мижознинг хисобваракдан маблагларни бериш тугрисидаги фармойишлари хам худди шундай муддатларда бажарилиши керак.

Агар мижоз хисобварагида пул маблаглари мавжуд булмаса, банк унинг топширигини бажармаслиги лозим. Аммо банк хисобвараги шартномасида хисобварагида пул маблаглари йук булган такдирда хам туловларни амалга ошириш кузда тутилган булиши мумкин. Бу холда банк мижозга кредит беряпти, деб хисобланади. Мижознинг банк олдидаги карзи вужудга келади ва бу холда банк билан мижоз уртасидаги муносабатларга карз ва кредит тугрисидаги коидалар кулланилади (ФК, 779-модда).

Банк хисобвараги ва банк омонати, хисобварак буйича операциялар хамда мижоз хакидаги маълумотлар сир сакланишини кафолатлайди. Банк сирини ташкил этувчи маълумотлар факат мижозларнинг узларига ёки уларнинг вакилларига берилиши мумкин (ФК, 786-модда).

Маълумотлар факат суд ва суд хужаликларига (судяларга), давлат солик хизмат идораларига, божхона идораларига ва суриштирув, тергов органларига прокурорнинг розилиги билан берилиши мумкин. Мижоз фукаро хисобварагидан маълумотлар у вафот этган такдирда меросхурларига, шунингдек, нотариус ва консулхона муассасаларига берилади. Банк сирини ташкил этувчи маълумотлар банк томонидан ошкор килинган такдирда хукуклари бузилган, мижоз келтирилган зарарнинг урнини коплашни банкдан талаб килишга хакли (ФК, 786-модда). Худди шундай жавобгарлик банк сирини ошкор килган банк ходимлари зиммасига хам юклатилади (ФК, 798-модда).

Мижоз хисобварак буйича операцияларни амалга ошириш вактида банк коидаларига риоя килиш ва (агар банк хисоб вараги шартномасида кузда тутилган булса) хисоб варак буйича операцияларни амалга ошириш буйича банк харажатларини тулаши лозим.

Факат мижознинг фармойишига асосан банк пул маблагларини хисобваракдан учиради (конунда, шартномада кузда тутилган ва суд карори билан амалга оширилган холлар бундан мустасно). Агар мижознинг хисобварагидан маблагларни учириш конунга асосан амалга оширилаётган булса, уни сузсиз (низосиз) хисобваракдан акцептсиз учириш деб кабул килинган.

  • . Хисобваракдаги пул маблаглари унга куйилган барча талабларни кондириш учун етарли булмаган такдирда, яъни куйидаги холларда мажбурий навбатда учирилади:
  • биринчи навбатда бюджет ва бюджетдан ташкари фондларга туловларни назарда тутувчи тулов хужжатлари буйича;
  • мехнатга оид хукукий муносабатлардан келиб чикадиган талабларни;
  • алиментлар ундириш тугрисидаги;
  • муаллифлик шартномалари буйича хак тулаш;
  • хаётга ва саломатликка етказилган зарарнинг урнини коплаш тугрисидаги талабларни кондириш учун хисобваракдан пул утказишни ёки пул беришни назарда тутувчи ижро хужжатлари буйича пул кучирилади.

Кейин бошка пул талабларини кондиришни назарда тутувчи ижро хужжатлар буйича пул кучирилади ва нихоят, бошка тулов хужжатлари буйича календарь навбат тартибида пул кучирилади (ФК, 784-модда). Санаб утилган хар бир навбатда календарь тартиб амал килади.

Хисобварак буйича операциялар уз вактида амалга оширилмаганлиги ва пул маблаглари асоссиз учирилганлиги учун жавобгарлик узаро жавобгарлик хусусиятига эга.

Банк мижозга келган пул маблагларининг хисобваракка уз вактида киритиб куйилмагани ёки хисобваракдан маблаглар асоссиз равишда кучирилгани, шунингдек, хисобваракдан маблагларни утказиш хакидаги фармойишларини уз вактида бажарилмаганлиги учун жавобгар булади (ФК, 785-модда).

Ноконуний равишда фойдаланилган сумма учун жавобгарлик ФКнинг 327-моддасида белгиланган банк хисоб ставкасига асосан белгиланган тартиб ва микдорда фоизлар тулашдан иборат. Шу модданинг учинчи кисмида банк уз вактида киритилмаган ёки асоссиз учирилган суммага фоизлар тулаш ва зарарнинг урнини коплаши хам шарт.

Банк хисобвараги шартномасида томонлар бошка мажбуриятларнинг бузилганлиги (мижоз хисобвараги буйича кредит берилмагани, банк хизмат курсатишдан бош тортгани) учун хам жазо чораларини куллаш хукукига эгадирлар.

 

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …