25/04/2024
Главная / Иктисодиёт / Банк иши фанининг предмети ва обекти (Китоб 2009) Абдуулаев

Банк иши фанининг предмети ва обекти (Китоб 2009) Абдуулаев

  •  «Банк иши» мустакил фандир. Чунки у узининг мустакил предмети, обекти ва методига ега. У:
  • банк фаолиятининг хукукий асослари;
  • банкларни ташкил етиш ва уларнинг фаолиятини тугатиш тартиби;
  • банк фаолиятини тартибга солиш;
  • банкларнинг хукук ва мажбуриятлари;
  • банкларга васийлик килиш тартиби;
  • банкларнинг молиявий ахволи;
  • банк операсияларини амалга ошириш тартиблари;
  • пул тизими хамда пул муомаласини ташкил етиш коидалари;
  • валютани тартибга солиш ва халкаро резервларни бош кариш;
  • банкларни назорат килиш;
  • банкларда хисоб юритиш ва хисобот;
  • банк менежменти;
  • банкнинг ривожланиш тарихи каби масалаларни у )ганувчи фандир.

best-banks-2021-40543452

Айнан шу жараёндаги муносабатлар «Банк иши» фанининг предмети хисобланади. Банк ва унинг турли куринишлари «Банк нши» фанининг урганиш обекти хисобланади (1 -жадвал).

  •  Хар кандай фан уз обектини малум усулларни куллаш ёрдамида урганади. Банк фаолияти, ундаги сир-синоатларни ил.мий асосда урганиш, тахлил килишда «Банк иши» фани куйидаги усуллардан фойдаланади (2-жадвал).

Илмий жихатдан асосланган тахлил кайд килинган усулларни чамбарчас равишда боглаб олиб борилишини такозо етади.

Банк ва унинг турлари (1 жадвал) 

т/р Туркумлаш белгилари Банк турлари
1. Ваколатига караб •    емиссия килувчи банклар

•    тижорат банклари

•    инвестисион банклар

•    универсал банклар

2. Операсияларни бажариш характерига караб •   тармоклар буйича

•   мижозлар таркиби буйича

•   микдорбуйича

•   регионлар буйича хизмат килувчи банклар

3. Мулк шаклига караб •    ихтисослашган (масалан, ипотека) банклар

•    давлат банклари

•    аксионер (хиссадор) банклар

•    хусусий банклар

•    аралаш банклар

4.

5.

Фаолият микёсига караб

Хизмат килиш сохасига караб

•    банк консорсиумлари

•    йирик банклар

•    уртабанклар

•    майда банклар___________

•    махаллий (регионал) банклар

•    регионлараро банклар

•    миллий банклар

•    халкаро банклар

6. Шубалар сонига караб • шубаси бор банклар

• шубалари йук банклар

  •  «Банк» сузи италянча «Банка» сузидан олинган булиб, «стол», аникроги «пулли стол» деган манони англатади. ХИИ асрларда Генуяда пул алмаштирувчиларни «Банчерии» деб аташган. Агар пулдорлардан бирортаси ишончни окламаса ва уз ишига масулиятсизлик килса, у утирган столни синдириб ташлашган ва уни «Банко ротто», яни «банкрот» деб аташган. Бугунги кунда бизга малум булган «банкрот» сузи кам италянча «Банка ротто» сузидаи олинган.

«Банк иши» фанининг тахлил усулларн (2 Жадвал)

т/р Тахлил усуллари Мазмуни
1. Тизимли ёндашув •   банк тизими яхлит тарзда олиб каралади. Бу ёндашув турлича булиши мумкин:

•   тизимли-комплекс ёндашув

•   тизимли-функсионал ёндашув

•   тизимли-таркибий ёндашув

•   тизимли-коммуникасион ёндашув.

2. Комплексли ёндашув • банк тизими бошка обектлар билан узаро богланишда ва алокадорликда каралади.
3. Таркибий ёндашув • банк тизимини таркибий кисмларга булиб урганилади.
4. Вазиятли ёндашув • банк тизимининг муайян шароитдаги ички ва ташки вазиятига караб тегишли макул усул кулланилади.
1 Интеграсион ёндашув • банк тизими юкоридаги усуллар (вазиятли, комплексли, таркибий ёндашувлар)ни биргаликда куллаш ёрдамида тахлил килинади.
, Моделаштириш усули • банк тизимини тахлил килиш учун турли чизмалар, моделлар, хомаки материаллар тайёрланади.
7. Иктисодий математик ёндашув • макбул капоп кабул килиш максадида математик услублар кенг кулланилади.
8. Кузатиш усули • банк тизими тугрисидаги малумотлар режали, илмий, уюштирилган асосда тупланилади.
9. Тажриба усули • тахлил жараёнида банк тизимига нисбатан намунавий тажрибадан утган усуллар кулланилади.
10. Сосиологик кузатув усули • турли анкетали суровлар, сухбатлар, тестлар, инфратузилмавий тахлиллар утказилади.

Узбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тугрисидапги конунида банкка куйидагича тариф берилган:

«Банк тижорат ташкилоти булиб, банк фаолияти деб хисобланадиган куйидаги фаолият турлари мажмуини амалга оширадиган юридик шахсдир:

  • юридик ва жисмоний шахслардан омонатлар кабул килиш;
  • кабул килинган маблаглардан таваккал килиб кредит бериш;
  • швестисиялаш учун фойдаланиш;
  • гуловларни амалга ошириш1.

Демак, банк бу пул маблагларини узида мужассамлаштирувчи ва жам арувчи, кредит берувчи, пул хисобини олиб борувчи, пул ва кимма 1и когозларни емиссия килувчи, олтин ва чет ел валюталари билан ( перасияларни бажарувчи йирик муассасадир.

Ку тина молия институтлари, шу жумладан, кимматли когозлар олди-с< тдиси билан шугулланувчи дилерлар, брокер фирмалари, сугурта к гмпаниялари купрок узларининг курсатган хизматлари билан банкла га тенглашишга ва банкка хос ишлар билан шугулланишга харака киладилар.

Ана шундай молия институтлари узларини нобанк кредит ташкилотл 1ри деб атайдилар (3-жадвал).

3-жадвал.

1 банк кредит ташкилотлари (асосий муассасалар)

т/р И обанк креднт : лшкнлотлари Машгулоти
1. Ипотека омпаниялари • тижорат максадида фойдаланиладиган бино ёки яшаш уйларидан самарали фойдаланиш учун киска муддатли кредит бериш билан шугулланадилар
2. Факторинг компаниялар • вактинчалик молиялашни таминлаш максадида (асосан дебиторлар счётидан) корхоналардан киска муддатли активларни сотиб оладилар
3. Траст компаниялар • корхона, хусусий шахслар ва зарар билан ишлайдиган ташкилотлар мулкларини бошкаради ва уларни химоя килади. Мижозларнинг кимматли когозларини хусусий инвесторларга жойлаштирадилар
4. Малумотларни кайта ишлаш омпаниялари • малумотларни компютерда ишлаб, уларни узатиш билан шугулланишади
5. Сугурта <омпаниялари • согликни ва кишилар хаётини турли хавфлар ва бахтсиз ходисалардан сугурта килиш билан шугулланади. Шу билан бир каторда улар билан боглик булган кредитларни берадилар

6. Кимматли когозлар савдоси билан шугулланувчи брокерлик фирмалари • опсион шартномалари, валютали молиявий фючерслар, муомаладаги кимматли когозларнинг олди-сотдиси буйича мижозларнинг буйрукларини бажарадилар
7. Молиявий масалалар буйича маслахдт берувчи фирмалар • активларни бошкариш ва инвестисия масалалари буйича мижозларга маслахат берадилар
8. Кимматли когозларни таркатиш билан шугулланувчи фирмалар • давлат ва мунисипал заёмларни, корпор шиялар аксияларини, кимматли когозларни, кориорасияларнинг карз мажбуриятларини, мижозлар счётлари билан таминланган кимматли когозларни со гиб олади, шунингдек, юкорида кайд килинган кимматли когозларни инвесторларга такрорий сотип.ни таклиф киладилар
9. Молиявий компаниялар • корхоналар ва хусусий шахсларга киска ва узок муддатли капитал микдорларини аникла! и билан шугулланадилар
10. Крсдит карточкалари билан шугулланувчи компаниялар • чакана савдо корхоналарини куллаб-кх вватлаш ва хусусий шахсларга киска муддатли кредитлар бериш билан шугулланадилар
11. Лизинг компаниялари • активларни сотиб олади ва мухтож кор .оналарга, хусусий шахсларга уларни ижарага бера ги
12. Сугурта агентликлари • кредит ёки молиявий хизматлар билан 6ои лик булган сугурта полисларини сотадилар ёки т\ ла-тукис брокерлик ва сугуртавий хизматларни бажар шилар
13. Кучмас мулк операсиялари билан боглик хизматларни бажарувчи фирмалар • кучмас мулкни бахолаш ва улар билан боглик булган тижорат лойихаларини молиялаштгриш билан шугулланадилар ‘
14. Ломбардлар • Кимматбахо буюмлар гаровига кредит бе иадилар
15. Кредит уюшмалари • Омонатлар кабул килади ва кредит ажрата ии
16. Микрокредит ташкилотлари • Микрокедитлар ажратади
17. Омонат, ссуда безиш билан шугулланувчи ассосиасиялар • асосан хусусий шахслар ва оилаларга омо 1ат депозитларга жамгариладиган маблаглар режаларини, шунингдек, уй-жой куриш учун кредит таклиф к шадилар

80-йилларда кимматли когозлар олди-сотдиси ва брокерлик билаи кенг фаолият бошлаган «Мерил Линч» ва «Дрейфус корпорейшн» фирмалари банк булмаган банкларга мисол була олади.

  • Товар-пул муносабатларининг вужудга келиши ва уларнинг ривожланиб бориши банкларнинг пайдо булишига асос солди. Урта асрларда банклар дастлаб пулдорлар томонидан пулни кабул килиш ва бошка давлат шахар пулига алмаштириб бериш асосида келиб чиккан. Кейинчалик пулдорлар буш турган маблагларидан фойда олиш максадида карз сураган субектларга вактинчалик фойдаланишга берган. Бу хол пул алмаштирувчи пулдорларнинг банкирларга айланишга олиб келган.

Дастлаб, жиробанклар номи билан ХВИ асрларда (аникроги 1587 йилда) Флоренсия ва Венесияда кичик банклар вужудга кела бошлаган. Улар турли шахарлар ва мамлакатларнинг пул белгиларини алмаштиришга ихтисослашган буладилар. Кейинчалик шундай банклар Амстердамда (1605 й), Гамбургда (1618 й), Миланда, Нюрнбергда, Генуяда вужудга келган. Бу банклар асосан уз мижозларп савдогарларга хизмат килган. Улар асосан уз мижозлари уртасидаги хисоб-китобларни накд пулсиз амалга оширишган.

Тарихда биринчи йирик банк 1694 йилда Англияда ташкил етилиб. унга давлат номидан банкнотлар чикаришга ру.хсат бсрилган. У банк аксиядор-емиссион банк хисобланган. Кейинги ижтимоий-иктисодий тараккиёт, хусусан, саноатнинг ривожланиши натижаснда банклар бошка мамлакатларда хам ташкил килина бошланади.

Натурал хужалик муносабатларининг тугаши, савдо-сотик муносабатларининг ривожланиши пуллик хисоб-китоблар олиб боришга, кредитнинг ривожланишига йул очди. Ишлаб чикаришнинг ривожланиши ёлланма мехнатни борган сари куп жалб килишга олиб келган. Ёлланма мехнат учун хакнинг пул шаклида туланиши доимий пул айланишини юзага келтиради. Пул айланиши еса муайян бошкарувни талаб килди. Бу вазифани банклар бажара бошлади.

Шундай килиб, банклар маблагларни йигиш ва таксимлаш оркали ссуда капитали харакатини бошкарабошлади.

ХХ асрнинг бошларида йирик Европа мамлакатларида узининг куи филиалларига ега булган, йирик саноат монополиялари билан узвий боглик фаолият курсатаётган банклар вужудга келди. Булар жумласига халкаро пул, хисоб ва кредит муносабатларини олиб борувчи куйидаги халкаро банкларни киритиш мумкин:

  • Европа тикланиш ва тараккиёт банки;
  • Халкаро валюта фонди;
  • Халкаро Молия корпорасияси;
  • Халкаро хисоб-китоблар банки;
  • Европа инвестисия банки ва бошкалар.

Хорижий банклар тулик ёки кисман чет ел инвестисияларига тегишли булган банклар булиб, улар уз фаолиятини махаллий конунлар доирасида олиб боради. Хозирги вактда бундай банк иап йирик банкларнинг шубалари сифатида фаолият курсатади.

Енг юкори даражада ривожланган банк тизимидан би еи Германияда шаклланган (1-чизма).

bank

1-чизма. Германия банк тизими.

  •  Малумки, мустакилликка еришилгунга кадар Узбекистон худуди; аги банк муассасалари собик Иттифок банк тизимининг таркибий к 1смига кирар еди. Улар «Иттифок» банк тизими доирасидан ташкар! да фаолият курсата олмасдилар. Банк тизими 3 турдаги банклар дан ташкил топган еди (2-чизма).

2

2-чизма. Собик Иттифокдаги банк тизими.

Собик Иттифок банк тизимида Давлат банки монопол мавкега ега булаб, уз вактида емиссия институти, киска муддатли кредитлаштир: ш ва хужаликларга хисоб-китоб операсиялари буйича хизмат кур атувчи марказ хисобланарди. Хам емиссия, хам хисоб-китоблар, хам кредитлар буйича мижозларга хизмат курсатиш функсияларгнинг бир жойда монополлашуви Давлат банкини бошкарув ва назо| ат органига айлантирган еди.

Узбекистон Республикасининг мустакилликка еришиши иктисодий мустакиллик сари куйилган илк кадам булди, Мустакил ёш давлати шз сиссатининг енг мухим йуналишларидан бири банк тизимини ислох килишнинг дастлабки боскичида 1991 йилда кабул килинган < Банклар ва банк фаолияти тугрисида»ги Узбекистон Республикаси конуни бозор шароитларига мос банклар институтини вужудга келтиришнинг асосий йуналишларини белгилаб берди.

Мазкур конунга мувофик СССР давлат банкининг худудий булими Узбекистон Республикасининг Марказий банкига айлантирилди ва у бевосита давлат бошчилигида банк тизимини ислох килишни бошлади. Жуда киска муддат ичида республикамизда икки погонали банк тизими вужудга келтирилди.

«Узбекистон Республикаси Марказий банки бошчилигидаги икки боскгчли банк тизимини ташкил килиш республиканинг иктисодий мус гакилликка еришиш хамда бозор муносабатларига утиш ехтиёжларига мос келади», яни икки погонали банк тизимининг юкори погонасининг бош максади миллий валюта сумнинг баркарорлигини таминлашдан иборат булган Марказий банк, куйи погонасини еса бевосита мижозлар билан ишловчи тижорат банклари ташкил етади (3-чизма).

Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулнда Т «Узбекистон», 1999 й.

3

3-чизма. Узбекистон Республикасининг банк тизими.

Шундай килиб, Узбекистонда банк тизими икки погонали булиб, биринчи погонада Узбекистон Республикаси Марказий банки, унинг марказий аппарати ва вилоятлари буйича Марказий банк бош бошкармалари турса, иккинчи погонада тижорат банклари, уларнинг шубалари, чет ел банклари шубалари туради.

Узбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти тугрисида»ги конунига кура, Узбекистон Республикасида ташкил етилган хамма банклар банк фаолиятининг субектлари хисобланади ва улар таркибига куйидагилар киради:

  • Узбекистон Республикаси Марказий банки ва унга тобе булган муассасалар;
  • Узбекистон Республикаси Ташки иктисодий фаолият Миллий банки;

«Асака» ихтисослаштирилган давлат-аксионер-тижорат банки;

  • Республика аксионер-тижорат Саноаткурилиш банки;
  • Республика аксионер-тижорат Пахта банки;
  • Республика аксионер-тижорат Микрокредит банки;
  • Республика аксионер-тижорат Мевасабзавот банки;
  • хусусий банклар.
  • бошка банклар.

Яна маълумот

risk

Рискларни аниклаш тартиби

Банк амалиётида мухим муаммолардан бири бу банк рискларини бахолашдир. Уни тугри бахолаш, унинг руй беришини …