Банк активи деганда пассивлар жойлаштирилиши тушунилади. Унинг таркибий тузилмаси деганда еса хар бир актив турининг жами активларга булган нисбати тушунилади. Тижорат банкларининг активи ва унинг таркиби куйидагилар билан тавсифланадй (10-жадвал).
Жадвалдаги малумотлардан куйидаги хулосаларни чикариш мумкин:
- банк активининг енг асосий кисмини ссудалар, яни банк кредитлари ташкил килади 19,9 дан то 83,2 фоизгача;
10-жадвал.
Тижорат банкларнинг активи ва унинг тури
№ | Активлар | % |
1. | Кассадаги накд ва унга тенглаштирилган пуллар | 0,2 12,9 |
2. | Кредитлар (ссудалар) | 19,9-83,2 |
3. | Инвестисия ва кимматли когозлар | 2,1 -23,9 |
4. | Бошкатурли активлар | 0,2 7,8 |
Жами активлар | 100 |
- иккинчи уринда инвестисия ва кимматли когозлар билан буладиган операсиялар ташкил килади 2,1 фоиздан то 23,9 фоизгача;
- учинчи уринда кассадаги накд пуллар 0,2 дан 12,9 фоизгача;
- бошка турли активлар, яни асосий фондларга куйилмалардан тортиб, то банкнинг турли хисоб операсияларигача 0.2 фоиздан то 7,8 фоизгачани ташкил килади.
Баланс активлари таваккалчилик даражаси буйича 0, 20, 50, 100 фоизли турт гурухга булинади. Хар хил тоифали активлар нисбий таваккалчилиги уз зиммасига мажбуриятларни кабул килган шахс тури ва гаров ёки кафолат тавсифига боглик. Масалан, накд пул 0 фоизли таваккалчилик даражасига ега булса, тижорат кредитлари 100 фоизли таваккалчилик тоифасига киради. Бу тижорат кредитлари капиталининг муайян суммаси билан тулик таминланган булиши кераклигини англатади.
Таваккалчиликни хисобга олган холдаги активлар суммаси хар бир актив баланс суммасини унга тегишли таваккалчилик микдорига купайтириш ва таваккалчилик буйича аникланган активлар йигиндиси оркали топилади. Куйида банк активлари тоифаларининг тарифи келтирилган (11-жадвал).
Таваккалчилик даражаси хисобга олинган активлар суммаси хисоб-китоб килинганда балансдан ташкари барча воситалар хисобга олинади. Ички бозорда тузилган форвард, своп битимлари, сотиб олинган опсионлар ва шунга ухшаш бошка (дериватив) воситалар бундан мустасно.
11-жадвал.
Банк активлари тоифаларининг тарифи
№ | Банк активлари тоифалари | Тарифлар |
1 | 2 | 3 |
1.
» |
Таваккалчиликдан холис булган активлар (таваккалчилик коеффисиенги 0 фоиз) | – банкда ва унинг филиалларида накд пул куринишида сакланаётган Миллий ва чет ел валютаси (жумладан, йулдаги накд пул ва банк омборларида ёки Марказий банк омборларида сакданаётган олтин куймалар);
– Марказий банк ва унинг худудий бошкармаларида вакиллик ва захира хисоб ракамларидаги маблаглар; – хукумат ва Узбекистон Республикаси Марказий банкига тугридан-тугри талаблар ва емитентлар томонидан чикарилган кимматли когозлар; – Иктисодий хамкорлик ва Тараккиёт (ИХТТ) Ташкилотига кирувчи мамлакатлар хукуматлари ва марказий банклари томонидан чикарилган кимматли когозлар, шунингдек, бу мамлакатлар хукуматлари ва Марказий банкларига куйиладиган бошка талаблар; < активлар ёки уларнинг Узбекистон Республикаси ИХТТга кирувчи мамлакатлар миллий валюталарига деноминасия килиниб, накд пул билан таминланган хамда банкда алохида чеклаб куйилган депозит хисоб ракамида сакданаётган кисми; |
2. | Минимал таваккалчилик даражасига ега активлар (таваккалчилик коеффисиенти 20 фоиз) | – ИХТТ давлатларида руйхатга олинган депозитар институтларига нисбатан талаблар, шу жумладан, карзлар ва пул бозори воситалари;
– ИХТТ давлатларида руйхатга олинган депозитар институтлари кредитлари билан таминланган бошка барча активлар. ИХТТ давлатлари депозитар институтларининг капитали булган кимматли когозлар юкори таваккалчилик даражасига (100%) ега активлар каторига киради; – банкнинг ИХТТ давлатлари махаллий хокимият органларига нисбатан талаблари, шунингдек, улар томонидан кафолатланган банк активлари. Бу талаблар ва кафолатлар буйича туловлар алохида лойихалар буйича тушумлардан емас, балки юкорида курсатилган ташкилотлар бюджети хисобидан амалга оширилади. |
1 | – банкнинг Жахон банки, Халкаро валюта фонди, Европа тикланиш ва тараккиёт банки, Осиё тараккиёт банки каби халкаро кредит ташкилотларига нисбатан талаблари, шунингдек, бу ташкилотлар томонидан кафолатланган банк активлари;
– жорий бозор кийматвда бахоланган ва Жахон банки, Халкаро валюта фонди, Европа тикланиш ва тараккиёт банки, Осиё тараккиёт банки каби халкаро кредит ташкилотлари томонвдан муомалага чикарилган кимматли когозлар билан таминланган активлар ва уларнинг кисмлари; – банкнинг ИХТТга азо булган мамлакатларнинг миллий валюталарига деноминасия килинган ва миллий валютадаги мажбуриятлар билан копчанган, ИХТТ га азо булмаган давлатлар Марказий Хукуматлари ва марказий банкларига нисбатан талаблари. Миллий валютага деноминасия килинмаган ва миллий валютада молиялаштириш суммасидан ошиб кетган активлар кисми таваккалчилик даражаси юкори (100 фоиз) булган активлар каторига киритилади; – жорий бозор кийматвда бахоланган ва Узбекистон Республикаси Хукумати, Узбекистон Республикаси Марказий банки ёки ИХТТга кирувчи давлатлар Марказий Хукуматлари томонидан емиссия килинган ёки кафолатланган кимматли когозлар куринишвдаги гаров билан таминланган ёки кафолатланган активлар, уларнинг кисмлари ва балансдан гашкари мажбуриятлар. Кимматлл когозлар банк тасарруфвда булиши ва белгиланган тартибга мувофик унга берилиши лозим. Кафолатлар тугрвдан-тугри ва хеч кандай шартларсиз, яни уларни куллашни чекловчи бирон-бир кушимча гуартларни узида камраб олмаган булиши керак; – утказиш жараёнидаги пул хужжатлари (йулдаги накд пуллар хисобга кирмайди). |
|
3.
ч |
Уртача таваккалчилик даражасига ега активлар (таваккалчилик коеффисиенти 50 фоиз) | жорий бозор кийматвда бахоланган ва Узбекистон Республикаси Хукумати, Узбекисгон Республикаси Марказий банки ёки ИХТТга кирувчи давлатлар Марказий Хукуматлари томонидан емиссия килинган ёки кафолатланган кимматли когозлар куринишвдаги гаров билан таминланган ёки кафолатланган акгивлар, уларнинг кисмлари ва балансдан ташкари мажбуриятлар. Кимматли когозлар банк тасарруфвда булиши ва белгиланган тартибга мувофик |
унга берилиши лозим. Кафолатлар тугрсдан-тугри ва | ||
хеч кандай шартларсиз, яни уларни куллашни чекловчи бирон-бир кушимча шартларни узида камраб олмаган булиши керак;
утказиш жараёнидаги пул хужжатлари (йулдаги накд пуллар хисобга кирмайди). жисмоний шахсларга бир оилага уй-жой (хонадон) сотиб олиш ёки берилган ва дастлабки гаров (гаров предметига егалик килишнинг имтиёзли хукуки) сифатида сотиб олинаётган ёки курилаётган уй-жой (хонадон) билан таминланган кредитлар. Бунда ссуда микдорининг гаров кийматига нисбати 60 фоиздан ошмаслиги керак. 60 ва ундан ортик кунга муддати утган, фоизлар хисоблаш тухтатилган ёки реструктуризасияланган кредитлар таваккалчилик даражаси юкори (100 фоиз) булган активлар тоифасига киради. – Бир оила учун уй-жой куриш максадида берилладиган кредитлар, шу уй-жойда яшамокчи булган хусусий шахсларгагина берилиши керак. Банк дастлабки гаров хукукига ега булмаса, бундай кредитлар таваккалчилиги юкори (100 %) булган активлар хисобланади; – банкнинг ИХТТга кирувчи давлатлар махаллий хокимият органларига нисбатан талаблари ёки бу талаблар ва кафолатлар буйича туловлар мазкур мажбуриятлар буйича молиялаштириладиган муайян лойиха тушумларига боглик булса, ушбу ташкилотлар томонидан кафолатланган активлар. Юкоридаги ташкилотлар томонидан емиссия килинган кимматли когозлар. |
||
4. | Юкори таваккалчилик даражасига ега активлар (таваккалчилик коеффисиенти 100 фоиз) | – банк томонидан берилган барча кредитлар, жумладан, тадбиркорлик тузилмалари, кишлок хужалик, ишлаб чикариш корхоналарига берилган кредитлар, шунингдек, истемол ва ипотека кредитлари 3-5 тартиб раками билан курсатилган кредитлар бундан мустасно.
– банкнинг асосий воситалари, иншоотлари, жихозлари ва шахсий кучмас мулки; – бошка барча активлар. |
- Банк активининг сифати куйидаги курсаткичлар тизими ркали тавсифланади:
- банк активининг ликвидлик курсаткичлари;
- таваккал активининг микдори;
- критик ва тулик бахога ега булмаган активлар салмоги;
- даромад келтирувчи активлар микдори.
Ликвидлик даражасига караб банкнинг жами активини куйидаги учта гурухга булиш мумкин:
- юкори даражадаги ликвид активлар;
- ликвид активлар;
- узок муддатли ликвид активлар.
Юкори даражадаги ликвид активларга куйидагилар киради:
- накс пуллар ва унга тенглаштирилган маблаглар;
- Марказий банк хисоб варагидаги маблаглар;
- давлатнинг карз мажбуриятлари;
- норезидент банклар корсчётларидаги маблаглар;
- давлатнинг ички заёмлари учун ажратилган маблаглар.
Бу маблагларни зарурият тугилиши биланок банк хисобварагидан олиб ишлатиш мумкин.
Ликвид активлар таркибига юкори ликвид активлари таркибига кирувчи маблаглардан ташкари куйидагилар хам киради:
- якин 30 кун ичида кайтариш шарти билан сумда ва чет ел валютасида берилган кредитлар^ ‘
- якин 30 кун ичида мазкур банк хисоб варагига утказилиши кутилган туловлар.
Узок муддатли ликвид активлар таркибига куйидагилар киради:
- бир йилгача кайтариш шарти билан сумда ва чет ел валютасида банк томонидан берилган кредитлар;
- 50 фоиз кафолат шарти билан бир йилдан купрок муддатда кайтариш шарти билан берилган кредитлар;
- хукумат томонидан кафолатланган муддати кечиктирилган ссудани чегириб ташланган колдик кредит;
- гаровдаги кимматли когозлар;
- гаровдаги нодир металлар.
Юкори даражали ликвид активлар меёри (нормативи) куйидагича хисобланади:
Барча тижорат банклари жорий ликвидлик меёрларини бажаришлари шарт. Улар жорий активларнинг (тулов муддати 30 кунгача булган барча ликвидли активлари, банк куйилмаларининг бир марта булса хам муддати узайтирилган ёки аввал берилган ссудаларни тулаш учун, шунингдек, кайтариш муддати утиб кетган кредитлар истисно килинади) талаб килиб олингунча мажбуриятлар суммаси нисбатига ва ижро етиш муддати 30 кунгача булган холда аникланади.
Ушбу курсаткич 30 фоиздан кам булмаслиги керак. Узок муддатли ликвид активлар меёри (нормативи) куйидагича аникланади:
Келтирилган курсаткичларнинг пасайиши банкнинг ресурслар баркарор булмаган манбаларга таянганлиги ёки банк портфелидаги юкори ликвид активлар улушининг камайганлигини англатади. Бу ерда банк ликвидлигини тахдил килинаётган давр (ойлик, чораклик, йиллик) мобайнида узгаришлар тенденсиясига ахамият берилиши ва узгаришлар ахамиятини хамда характерини утган даврларга нисбатан бахолаши, ресурслар жалб килишнинг утган ва жорий стратегияларини бахолаши, шунингдек, имкони булса, ухшаш банклар билан киёслаш лозим.
Шуни кайд килиш лозимки, юкорида келтирилган ликвидлик коеффисиентлари уз-узидан ликвидликнинг етарлилиги буйича аник малумот бермайди. Уларга умумий бахонинг бир кисми сифатида караш керак. Шунинг учун хам, банк рахбарияти юкорида ликвидлик курсаткичларидан ташкари узининг ликвидлик курсаткичлари тупламини ишлаб чикиш ва ундан фойдаланиш керак. Бу курсаткичлар мазмунли булиши ва хар доим банкнинг молиявий холатини бахоловчи бошка малумотлар билан биргаликда бахоланиши лозим.
Узбекистон Республикаси Марказий банк Бошкаруви томонидан 1998 йил 9 ноябрда тасдикланган 242-сонли «Тижорат банклари томонидан активлар сифатини таснифлаш, улар буйича юзага келиши мумкин булган йукотишлар урнини коплаш учун ташкил етиладиган захираларни шакллантириш ва улардан фойдаланиш тартибилга биноан активлар куйидаги тоифалар буйича таснифланади (13-жадвал).
Актив бир тоифадан ортик тоифаларда таснифланиши хам мумкин. Суммаси асосий карзнинг туланмаган кийматидан кам булган таминотга ега муаммоли ссуда куйидагича таснифланиши мумкин (таминот сотилиши мумкин булган бозор мавжудлиги шарти билан):
- киймати таминотнинг бозор кийматига тенг булган асосий карз кисми одатда субстандарт сифатида таснифланади;
- асосий карзнинг колган кисми ушбу булимда курсатилган тартибда шубхали ёки умидсиз каби таснифланади.
13-жадвал.
Активларнинг таснифланиш тизими
№ | Активлар тоифалари | Изох |
1 | 2 | 3 |
1. | «Яхши» активлар | Ушбу активлар буйича карзларнинг уз муддатида зуланиши шубха тугдирмайди. Карз олувчи молиявий жихатдан баркарор хисобланади, у етарли микдорда капиталга, юкори даромадлилик даражасига хамда барча мавжуд мажбуриятлар, жумладан, мазкур карзни кондириш учун етарли пул маблаглари окимига ега. Карз олувчи амалда бажариладиган, жумладан, бозорда ракобатлаша олиш, яхши махсулот ишлаб чикаришга доир стратегик режани такдим етади ва уз махсулотлари учун маркетинг режасига ега булади. Карздор мавкеини бахолаш кредитга доир туловлар тарихи, гаровнинг бозорда сотилиши (мулк ва кучмас мулк, кафолат) каби омилларни уз ичига камраб олади. |
Гаров «яхши таминланган» кредит мезонларига мос келади. Гаров амалдаги конунчиликка мувофик нотариал жихатдан пухта тасдикланган булиши ва зарур холларда тегишли мулк битимини руйхатдан утказиш учун белгиланган тартибда руйхатга олиниши лозим. Банк кредит кайтарилмаган холда чекловларсиз ва еркин равишда уни гаров хисобидан ундириб олиши мумкин. Таминотга доир такдим етилаётган барча хужжатлар конунчиликда белгиланган тартибда расмийлаштирилиши керак.
«Яхши» деб таснифланган кредигларда улар кайтарилмаслиги аломатлари булмайди. Фоизлар муддати утган кредитлар «Яхши» деб таснифланиши мумкин емас. |
||
2.
3. |
«Стандарт» активлар
«Субстандарт» активлар |
Стандарт тоифага киритилган активлар берилишида иккиламчи тулов манбаси (кафолат ёки гаров билан) пухта таминланган булиши лозим. Умуман олганда, карздорнинг молиявий ахволи баркарор хисобланиб, лекин айрим нокулай вазиятлар ёки йуналишлар мавжуд булса, улар бартараф етилмаса, карздорнинг кредитни уз вактида тулаш кобилиятига нисбатан шубха уйгониши мумкин. Шу билан бирга, молиявий ахвол ёки гаровни назорат килиш борасида бирмунча шубхалар булиши мумкин. Кредит хужжатларида етарлича ахборот булмаган ёки гаров таминоти буйича хужжатлари булмаган «яхши» кредитлар (активлар) хам «стандарт» активлар сифатида таснифланиши мумкин. Туланмаган фоизлари янги кредитга айланадиган (капиталлаштириладиган) кредит хеч булмаганда «Стандарт» акгив сифатида таснифланиш зарур. Киска вакт мобайнида (30 кунгача) кечиктирилган кредитлар «Стандарт» активлар сифатида куриб чикилиши мумкин. Бирок, кечиктирилган макоми активнинг таснифланишини бахолашда асосий омил булмаслиги лозим. «Стандарт» сифатида таснифланган активлар буйича банк кайтарилмаган асосий карз суммасининг 10 фоизи микдорида захиралар тузиши шарт.
Субстандарт активлар аник ифодаланган камчиликлар белгиларига ега булиб, бу холат дастлабки шартномага мувофик карз кайтарилиши шартларининг бажарилишига шубха уйготади. «Субстандарт» сифатида таснифланган кредитларда карз тулашнинг дастлабки манбаи карзга хизмат курсатиш учун етарли даражада булмайди ва банк карзни кайтариш учун кушимча манбалар (гаровдан ундириш ва карздор томонидан ссуда кайтарилмаганда гаровни сотиш, асосий фондларни сотиш сингари манбалар)ни кидиришга мажбур булади. |
Шунингдек, субстандарт акгивлар ишончли жорий молиявий ахвол ва карз олувчининг тулов кобилияти билан химояланмаган. Субстандарт акгивлар одагдагига нисбатан коникарли жорий молиявий ахборотнинг йуклиги ёки гаров хужжатларининг етарли емаслиги билан боглик булган таваккапчилик даражаси анча юкори булган кредитларни ифодалайди. Улар буйича фоизлар ёки асосий карз 30 кундан ортик муддат давомида кечиктирилган таминланмаган кредитлар, хеч булмаганда, субстандарг сифатида таснифланиши зарур, шунингдек, 90 кундан ортик муддат давомида кечиктирилган таминланган кредиглар хам субстандарт сифатида таснифланиши лозим.
Шунингдек, куйидаги муаммо ёки хусусиятлардан камида биттаси мавжуд булса, актив тулов муддати тулгунича субстандарт сифатидатаснифланиши мумкин: а)асосий тулов манбалари карз тулаш учун етарли емас, банк гаровга куйилган мулкни сотиш, карз олувчининг бошка асосий маблагларини сотиш, туланиши лозим булган бошка карз маблагларини кайта молиялаш кабиларни хисобга олган холда кушимча тулов манбаларини топиши керак булган холда; б)карз олувчининг жорий молиявий холати ёки унинг пул маблагларини мулжалланаётган окими мажбуриятларини коплаш учун етарли булмаган холларда; в) карз олувчи корхона капитали куп даражада етарли булмагани такдирда; г)ушбу сохага нисбатан йуналиш ва истикболлар баркарор булмаган холда; д)кредитлар (активлар), гаров киймати асосий карз суммасидан ошмаган, хеч булмаганда асосий харзнинг туланмаган суммасига тенг булган холда (яни, кредит кисман таминланган булса). «Субстандарт» сифатида таснифланган активлар буйича банк асосий карзнинг туланмаган суммасининг 25 фоизигатенг булган захираларни шакллантириши лозим. Бу активлар субстандарт деб таснифланувчи акгивларга хос барча хусусиятларга ега булиб, мавжуд шароитда активларнинг тулик кайтарилишини шубха остига куяди ва кам ишончли килиб куяди. Зиён куриш ехтимоли юкори булган, лекин айрим ижобий омиллари мавжуд булган ушбу кредитлар шароит ойдинлашгунча «шубхали» деб таснифланмайди. Куйидаги омилларнинг камида биттаси мавжуд булса, актив «шубхали» деб таснифланиши мумкин: а) «субстандарт» активларнинг хеч булмаганда биронта курсаткичи, шунингдек, айрим бошка нокулай тавсифлари мавжуд булса (бозорда осон сотилувчан га- |
4.
5 |
Шубхали активлар
Умидсиз активлар |
ровнинг мавжуд емаслиги ёки карз олувчининг банкрот деб елон килиниши);
б) якин келажакда активнинг кисман туланиши ехтимолининг мавжудлиги, шунингдек, ушбу пайтда активнинг «умидсиз» деб таснифланиши зарур емаслиги. Активни «умидсиз» деб таснифлашга имкон берувчи мухим омилларга куйидагилар киради: – банк активлар буйича айрим тулов турларини ёки хеч булмаганда кисман туловларни олади; – банк гаровни ундириб олиш буйича хукукий хаттихаракатларни куллай бошлайди ва таминот сотувини уз вакгида амалга оширади (90 кун ичида); – карздор томонидан кейинчалик активни тулик таминлайдиган кушимча таминотни такдим етиш харакатларининг амалда бошланиши. «Шубхали» деб таснифланган активлар буйича банк асосий карз туланмаган суммасининг 50 фоизли микдорида захирани ташкил етиши шарт. Бундай активларга кайтарилмайдиган кредитлар киради. Киймати жуда пастлиги туфайли банк активлари сифатида уларнинг хисобини юритиш максадга мувофик емас, деб хисобланади. Бундай таснифлаш кредитларда умуман хеч кандай тугатиладиган киймат мавжуд емаслигини билдирмайди. Лекин банклар уз балансларида бу карздорликнинг хисобини юритишни давом еттиришлари максадга мувофик емас. Банк гаровга олинган мулкни сотиш оркали бундай карздорликни бартараф етиш чораларини куриши ёки уни кайтариш чораларини куллаши керак. Камида 180 кунга кечиктирилган акгив «умидсиз» деб таснифланади. Юкорида курсатилган давр мобайнида актив кайтарилмаслигидан далолат берувчи фактлар ва белгилар мавжуд булса, ушбу актив «умидсиз» деб таснифланиши мумкин. Умидсиз деб таснифланган активлар буйича банк асосий карзнинг туланмаган суммасининг 100 фоизи микдорида захиралар яратиши керак. Бунинг учун банк уз фойдаси хисобига, фойда етмаган холларда еса уз сармояси хисобига умидсиз акгивларни балансдан чикариши керак. |
- Куйидагилар активларнинг ликвид таминоти вазифасини бажаради:
- Узбекистон Республикаси хукуматининг сузсиз кафолати;
- Узбекистон Республикаси Марказий банкининг сузсиз кафолати;
- банкларда очилган хисобваракларда еркин айирбошланадиган валюта шаклидаги гаров;
- Узбекистон Республикаси хукумати кимматли когозлари шаклидаги гаров;
- андозавий кимматбахо металлар шаклидаги, яни олтин ва кумуш куймалари шаклидаги гаров.
Куйидаги активлар ноликвид таминотга ега деб хисобланади:
- кучмас мулк, узлаштирилган ва узлаштирилмаган ерга булган хукукни хисобга олган холда;
- кучмас мулк;
- хусусий корхоналарнинг кимматли когозлари;
- юридик ва жисмоний шахсларнинг кафолатлари.
Активлар буйича таминот хисобланувчи гаров банк томонидан кредитни коплашни асосий манбаи деб хисобланмаслиги керак. Гаров кредитни тулашнинг иккиламчи манбаи деб каралиши керак. Хавфсиз ва ишончли фаолият андозаларига мувофик тарзда банклар гаровни кредитни кайтаришнинг асосий воситаси деб хисобланган холда, кредит бермасликлари керак, шунга мувофик равишда банк асосий карз суммаларининг кайтарилишини ва гаровни сотишдан олинадиган фоизларни бахолаши керак.
Активларни таснифлаш тизими барча турдаги кредитлар, жумладан, банк кафолатлари, кредит линиялари, банклараро кредитлар, овердрафтлар учун кулланилади ва балансдан ташкари мажбуриятларни таснифлашни хам кузда тутади.
Мазкур тизим банк бошка активлари, жумладан, инвестисиялар, кимматли когозлар олди-сотдиси, олишга доир хисобвараклар, учинчи шахслар номидан мажбуриятларни бажариш буйича сотиб олинган талаб килиш хукуки ва кайтарилмаслик хатари мавжуд булган бошка активларни бахолашда хам кулланилиши мумкин.
Кредитни таснифлаш тизими куйидаги мезонлар буйича карздорни бахолашдан бошланади:
- тенденсия ва тармок (иктисодий сектор) келажаги;
- карздорнинг молиявий ахволи;
- мижознинг кредит тарихи;
- муайян лойиханинг иктисодий жихатдан асосланиши (низоми);
- корхонадаги рахбарлик ва бошкариш сифати (агар кредит корхонага берилса).
Кредит тахлили ва активлар таснифи натижалари карз олувчининг молиявий ахволи, кредитларни тулаш тарихи ва тегишли тарзда расмийлаштирилган гаровнинг мавжудлиги каби омилларга боглик. Ушбу омилларни кредит портфели ва тижорат банкининг бошка активларига хос булган таваккалчиликни аниклаш ва бахолашда куллаш жуда мухимдир.
Марказий банк Бошкарувининг 1996 йил 20 июл 242-сонли «Тижорат банклари ва уларни шубалари томонидан ташкил етилган ссудалар буйича йукотиш ехтимоллигида активларни таснифлаш, захираларни шакллантириш ва фойдаланиш тартиби» хакидаги йурикномага мувофик ссудалар буйича йукотиш ехтимолини коплаш учун захирага утказиладиган маблагларнинг куйидаги мезонлари урнатилган (14-жадвал).
14-жадвал.
Ссудалар буйича йукотиш ехтимолини коплаш учун захираларга утказиш меёрлари
Кредитлар сифати даражаси | Захнраларга утказиш меёрлари (%) |
Яхши кредитлар | – |
Стандарт кредитлар | 10 |
Субстандарт кредитлар | 25 |
Шубхали кредитлар | 50 |
Умидсиз кредитлар | 100 |
Юкоридаги 242-сонли йурикномага мувофик кредитлар куйидаги бешта тоифа буйича таснифланади (15-жадвал).
15-жадвал.
Ссудаларии таминланганлик даражасига караб уларни кайтариш муддатлари
Активларнинг сифат даражаси | Таминланган ссудалар | Тулнк тяминланмаган ссудалар | Таминланмаган ссудалар |
Яхши | Ссуданинг уз муддагида кайтарилиши Муддати утган карздорлик, 30 кунгача | Ссуданинг уз мудпдгида кайтарилиши | Ссуданинг уз муддатида кайтарилиши |
Стандарт | Муддаги утган карздорлик, 30-60 кун | Муддати утган карздорлик, 30 кунгача | |
Субстандарт | Муддати утган карздорлик, 60 кундан 180 кунгача | бОкунгача | 30 кунгача |
Шубхали | 180 кундан ортик | М.у.к. 60 кундан 180 кунгача | М.у.к. 30 кундан 180 кунгача |
Умидсиз | 180 кундан ортик | 60 кундан ортик |
3.4. Банк активи ва пассивиии бошкариш
Банкнинг актив ва пассивларини бошкариш банк ликвидлигини бошкаришнинг икки мухим йуналишидир (24-чизма).
24-чизма. Банк ликвидлигини бошкариш
Ликвидликни бошкариш назарияси тижорат банкларининг ташкил топиши ва ривожланиши билан бир вактда пайдо булган ва ривожланиб келган. Дастлаб банк ликвидлиги масаласига икки турдаги ёндашув мавжуд булган.
Биринчи ёндашув буйича банк активларининг микдори, тузилиши ва муддатлари банк пассивлари тузилишга мос тушиши лозим еди. Бу еса тижорат банклари томонидан уз ликвид маблагларидан фаол фойдаланишга имкон бермас еди. Бу назария асосида банкнинг олтин коидаси ишлаб чикилган еди. Унга кура банкнинг талаблари микдори ва муддати унинг мажбуриятлари микдори ва муддатига тенг булиши зарур еди/
Иккинчи ёндашувда еса актив ва пассивларнинг реал хаётга мос келмаслиги асос килиб олинган. Чунки енг катта банк хам молия-кредит сиёсатидаги узгаришлар, иктисодий инкирозлар ва бошка узгаришлардан кафолатланмаган. Бундай узгаришлар айникса, бозор икгисодиётига утиш йулидан бораётган давлатларга хос булиб, у банк ликвидлигини таминлаш заруриятини, яни тижорат банклари активлари ва пассивларини самарали бошкаришни талаб килади.
Активларни бошкариш назарияси куйидаги услубий коидага асосланади:
Биринчидан, тижорат банк маблагларини киска муддатли ссудаларга берганда унинг ликвидлиги сакланади. Бу коида бази гарб давлатлари конунларида уз аксини топса-да, амалиётда еса у «иккинчи даражали захиралар» номини олган.
Иккинчидан, агар кредитни тулаш графиги учун мижознинг келгуси даврда оладиган даромадларнинг тушиш графиги асос килиб олинса, у холда банк ликвидлигини режалаштириш мумкин.
Демак, банк ликвидлилигига кредит ва инвестисияларнинг тулаш муддатини узгартириш оркали тасир етиш мумкин. Амалиётда бу коида инвестисия портфелини погонали бошкаришда уз аксини топади.
Пассивларни бошкариш назарияси куйидаги коидаларга асосланади:
Биринчидан, тижорат банкларининг ликвидлиги муаммосини хал килишга капитал бозоридан пул маблагларини жалб етиш оркали еришиш мумкин. Бу коида гарб давлатлари амалиётида уз тасдигини ва амалий кулланишини топган.
Иккинчидан, тижорат банки уз ликвидлигини федерал захира тизими, банк-корреспондент, евровалюта бозорида ссудаларига мурожаат етиш йули билан таминланиши мумкин.
Тижорат банклари актив ва пассивларни бошкариш назарияларини амалиётга куллаётганда доимо даромадлилик, ликвидлик ва туловлилик уртасидаги мувозанатни саклашлари лозим.
Банк пассивларини бошкаришдан асосий максад банкка даромад келтирмайдиган маблаглар микдорини кискартириш ва «арзон» маблаглар жалб килиш оркали банк даромадлилигини юкори даражага кутаришдир. Демак, активлар ва пассивларни бошкаришнинг мухим вазифаси енг паст хатар даражаси асосида фоиз тушумлари билан фоиз туловлари уртасидаги баркарор фаркни таминлашдир.
Назарий жихатдан активлар ва пассивларни бошкаришни алохида-алохида урганиш мумкин. Лекин амалиётда улар бир-бирига узвий богланган. Чунки баланснинг пассив кисмидан жой олган маблаглар манбаини тахлил килмасдан туриб актив операсияларни амалга ошириш мумкин емас. Масалан, мижознинг кредит талабномасини кондириш учун банк узининг канча маблаги мавжуд еканлигини, агар зарур булса, канча микдорда депозит маблаги жалб килиши кераклигини аниклаши лозим.
Банк бошкарувчиси активлар ва пассивларни бошкариш оркали куйидаги вазифаларни амалга оширади:
- аксионерлар ва омонатчиларни химоя килиш;
- накд пулга булган талабни кондириш максадида ликвидликни таминлаш, шу билан бир каторда, харакатсиз активларни инвестисияларга йуналтириш;
- даромадлиликни ошириш максадида жалб килинган ва кредитга берилган маблаглар уртасидаги фоиз ставкалари орасидаги фаркни бошкариш;
- таваккалчиликнинг макул даражаси билан хорижий валютани айирбошлаш операсияларидан даромад олиш;
- молиявий таваккалчиликни куллаб-кувватлаш максадида капиталнинг етарлилик даражасини таминлаш.
Бунинг учун:
- банкнинг даромади ва харажати уртасидаги маржа спредни орттириш ва сакланишини таминлаш;
- банкнинг юкори ликвидлигини таминлаш;
- кредитларнинг хатар даражаси, кайтишининг таминланганлик шакллари ва даромадлилик даражаси буйича жойлаштириш;
- фоиз ставкаларининг узгаришини сезувчан активлар билан шу хусусиятга ега пассивларни тенг нисбатини таминлаш лозим.
Шундай килиб, активлар ва пассивларни бошкариш учун куйидагилар бажарилади:
- ахборотларни туплаш;
- уларни тахлил килиш;
- кредит сиёсати буйича карорлар кабул килиш асосида банкнинг келажакдаги режаларини белгилаш.
- Жахон банк амалиётида активлар ва пассивларни бошкаришнингкуйидаги усуллари мавжуд (25-чизма).
25-чизма. Жахон банк амалиётида активлар ва пассивларни бошкариш усуллари.
Фондлар манбаларини бирлаштириш усулида банк рахбари активларнинг тугри жойлаштирилишини аниклаб олиши зарур. Бу усулнинг афзаллиги шундаки, у узининг оддийлиги билан бошкарувчига кул келади. Шу билан бирга, бу усулнинг айрим камчиликлари мавжуд. Жумладан:
- бошкарувчи активлар ва пассивлар орасидаги богликликка етибор бермайди. Натижада активлар портфелидаги киска ва узок муддатли кредитлар улушининг ортиши натижасида кушимча ликвид маблагларига талаб юзага келади;
- банк аксионерларининг олиши мумкин булган фойдаси хисобига бошкарувчи банк ликвидлигини ушбу активлар куринишида таминлаши хам мумкин.
Фондлар манбаларини бир-биридан ажратиш усули ёрдамида бошкарувчи асосий маблаглар кандай аник манбалар хисобига жалб килинаётганини урганади. Бунда у талаб килиб олгунга кадар куйилган куйилмаларнинг нисбатини аниклаши лозим. Шу билан бирга, у пул бозоридаги карзлар хажми ва банкнинг мажбуриятлари хажмини хам аниклаши лозим. Агар банкнинг фондлари асосан киска муддатли манбалар хисобига ташкил килинган булса, у холда маблагларнинг асосий кисми киска муддатли кредитларга ва кимматли когозларга йуналтирилади.
Аксинча, уз фондларини киска муддатли маблаглар хисобига ташкил килаётган банк, бу маблагларни озгина таваккалчилик билан киска муддатли кредитларга йуналтириш мумкин.
Киска муддатли манбалар – | —– ► Киска муддатли активлар |
Узок муддатли манбалар | —– ► Узок муддатли активлар |
Хар иккала фонд манбаларини бирлаштириш усулидан фойдаланиш ёрдамида банк активлари ва пассивларни бошкаришда анча кулайликларга ега буладилар. Бошкаришга бундай ёндашиш куйидагиларга асосланади:
- Бошкарувчи дастлаб максадларни аниклаб олиши, сунгра активлар ва пассивларни бошкариш оркали ушбу максадларга еришиш учун харакат килиш лозим. Бу уринда банк аксионерлари куйилмаларидан фойдаланишнинг енг юкори даражасига еришишга харакат килиш керак.
- Активлар ва пассивларни бошкариш жараёнида банкнинг даромадини юкори даражага кутаришни таминловчи бошка карор-
ларни кабул килиш ва уларнинг ижросини таминловчи барча имкониятлардан фойдаланиш. - Актив ва пассивларни бошкариш оркали банк даромади ва харажати орасидаги фарк (спред ёки маржа)ни ошириш ёки саклаб туришга еришиш.
- Банк активлар мажбуриятлар портфелини бошкаришда асосий етиборни юкори даромадли кредитларни беришга каратмоги лозим. Агар кредитларга йуналтирилиши мулжалланган депозитлар хажми кам булса, керакли маблаглар бошка арзон манбалар хисобидан жалб килиниши лозим.
- Банк капиталининг бахоси факатгина унинг даромадлилигига емас, балки таваккалчиликка хам боглик булганлиги туфайли мазкур таваккалчиликни бошкариш хам банк рахбарияти учун енг мухим вазифалардан хисобланади.
- . Баланс бузилишини бошкариш деганда фоиз ставкаси хатарини сугурталаш (хежирлаш) стратегияси тушунилади. Бу стратегия фоиз даромадини келтирувчи:
- банк активлари;
- пул бозоридаги депозитлар;
- заёмлар билан боглик булган нархларнинг амал килиш муддати;
- нархларнинг узгариши ехтимолини тахлил килишни талаб килади.
Агар бошкарувчи аник хар бир давр учун активлар ва пассивлар уртасидаги тенгликни таминласа, фоиз ставкасининг бозордаги узи ариши банк фаолиятига салбий тасир курсатмайди/
Аник хар бир давр ичида (кун, хафта ва х.к) фоиз ставкасидаги узгаришни сезувчи активлар хажми худди шундай хусусиятга ега булган пассивлар хажмидан ортик булса, у холда банк балансида ижобий тенгсизлик юзага келади, ёки бошкача килиб айтганда, баланснинг активлар буйича сезувчанлик даражаси юкори булади:
Масалан, банк фоиз ставкасидаги сезувчи 500 млн. доллар хажмидаги активлар ва 400 млн. доллар хажмидаги пассивларга ега булса, банкнинг актив салдоси (колдиги), яни ижобий тенгсизлик 100 млн. долларга тенг булади. Агар фоиз ставкаси кутарилса, соф фоиз маржаси хам ортади. Натижада банк даромади ортади. Фоиз ставкаси микдори пасайганда, соф фойда маржаси камаяди. Ижобий салдога ега булган банк фоиз ставкаси камайганда даромадини йукотади. Фоиз ставкасидаги узгаришни сезувчи актив ва пассивлар хажмининг тенг булиши, банкнинг фоиз ставкаси хатаридан химоя килади. Бундай холда активлар буйича фоиз тушумлари ва пассивлар буйича фоиз чикимлари тенг булиб, баланс бузилиши юзага келмайди ва соф маржаси баркарор, яни мустахкам булади. Хозирги пайтда баланс бузилишини бошкаришни бир неча усулларидан фойдаланилмокда:
- банкнинг соф фойда маржаси кузда тутилган даражага етишини таминловчи малум бир даврни белгилаб олиш зарур (масалан, бир йил ёки олти ой);
- соф фоиз маржасининг кандай максадларга йуналтирилишини аниклаб олиш лозим, яни соф фоиз маржаси урнатилган даражада коладими, ёки имконият булса, уни кутариш лозимми, шу масалани хал килиш керак;
- агар банк рахбарияти соф фоиз маржасининг ортишини истаса, фоиз ставкасининг усишини аник белгилаб олиши ёки даромад ва харажат орасидаги фаркни ошириш максадида уз активлари ва пассивларини кайта таксимлаш йулларини топиши лозим.