Главная / Иқтисодиёт / Рискларни аниқлаш тартиби

Рискларни аниқлаш тартиби

Банк амалиётида муҳим муаммолардан бири бу банк рискларини баҳолашдир. Уни тўғри баҳолаш, унинг рўй беришини ўз вақтида олдини олиш бўйича тегишли чоралар ишлаб чиқиш имкониятини беради. Рискларни аниқлаш уларнинг даражасини ҳисоблашдан бошланади.

Риск даражаси муайян фаолиятда мақсад нимага йўналтирилганига қараб зарарлар бўлишини ёки хўжалик субъектининг фаолият натижаси маълум бир йўқотишлар билан тугаши ёки юқори даромад олипш мумкинлигини ифодалайди. Ана шу риск даражаси ва у билан боғлиқ йўқотишлар эҳтимолини аниқлашнинг бир неча усуллари мавжуд:

  • эксперт(субъектив) баҳолаш усули;
  • статистик усул;
  • таҳлилий (комплекс) усул.

Эксперт баҳолаш усули рискни таҳлил қилувчи иқтисодчи (эксперт)нинг малака даражасиға асосланади. Бунда банкнинг фаолиятида ўтказилган барча операциялар бўйича мавжуд маълумотлар таҳлил қилиниб, имкони борича кўпроқ йўқотишларга олиб келиши мумкин бўлган операциялар таҳлилга жалб қилинади. Шу жараёнда банкнинг ўзидаги, шунингдек, бўлиш эҳтимоли бўлган йўқотишлар ва уларнинг давр оралиғи аниқланади:

Й=ЙҲ/N

Бу ерда:

Й– йўқотишлар даражаси (коэффициентда);

ЙҲ– йўқотишларга олиб келувчи ҳолатлар сони;

N – тахдилга жалб қилинган ҳолатларнинг умумий сони.

Формуладаги N банкнинг фақат йўқотиш, зарарларга олиб келиши мумкин бўлган операцияларнинг сонини эмас, балки барча операцияларни, жумладан, фойда келтирувчи операцияларни ҳам ўз ичигаолади.

Йўқотиш даражаси 0 < Й < 1 оралиғида бўлади. «Й» қанча «0» га яқин бўлса, риск даражаси шунча кичик бўлади. Агар «Й» қанчалик «1» сонига яқин бўлса, риск даражаси шунчалик юқори бўлади.

Статистик усул кўрилиши мумкин бўлган зарарлар эҳтимолини • вариация коэффициенти (V) ни ҳисоблаш ёрдамида аниқланади:

risk

яъни ўртача квадратик фарқланиш;

х кузатишга жалб қилинган операциялар ва улардан кутилаётган натижа;

¯х -барча операцияларда кутилаётган ўртача натижа;

n операциялар сони.

Бу коэффициент ҳам 0 дан 1 гача ўзгаришда бўлади ва у қанчалик юқори бўлса, фарқланиш ёки риск даражаси шунчалик юқори бўлади. Проф. Ш. Абдуллаева ушбу коэффициент даражасини баҳолашда қуйидаги интерваллардан фойдаланишни тавсия этади.”

0,10 гача-кам (сезиларли бўлмаган фарқланиш);

0,10-0,25 меъёрида ёки сезиларли фарқланиш;

0,25 ва ундан юқори катта фарқланиш.

Вариация коэффициентининг даражаси банк томонидан амалга оширадиган операциялар бўйича риск даражасининг паст ёки юқори бўлишига боғлиқ. Яъни банкнинг операциялари бўйича риск даражаси вариация коэффициентига тўғри пропорционалдир. Шу САбабли банк ўз фаолиятида рискни камайтириш ва банк ликвидлилигини ошириш учун ўз маблағларини фарқланиши энг кам бўлган операциялар (вариант)га қўйишга ҳаракат қилиши керак. .

Таҳлилий-комплеке усули ўйинлар назариясини қўллашга асосланади. У банкнинг нафақат ўз ҳаракатларини, шунингдек, атрофидаги контрагентларнинг ҳам амалга ошириши мумкин бўлган барча муқобил ҳаракатларини кўриб чиқишни тақозо этади. Ўйинлар назарияси унсурларидан фойдаланган ҳолда вазифаларни ҳал қилиш жараёни жуда улкан ва мураккаб бўлиб, жуда кўп вақт сарфлашни талаб этади.

Банк бўйича йўл қўйилиши мумкин бўлган риск даражаси ёки кўрсаткичи (Кр) қуйидагича ҳисобланади:

101

Бу ерда:

Кр банк бўйича йўл қўйилиши мумкин бўлган риск даражаси;

  • шу банкнинг барча операциялар бўйича кўриши мумкин бўлган зарарлар йиғиндиси;

ҚМ банкнинг ўз маблаглари;

Е банк ташқи рисклариниш мсъёрий коэффициенти.

Халқаро амалиётда ташқи рискларни таҳлил қилишнинг икки босқичли тизими мавжуд. Биринчи босқичда мамлакатдаги умумий иқтисодий вазият таҳлил қилинади, иккинчи босқичда мамлакатдаги рискнинг умумий даражаси қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида ҳисоблаб чиқилади:

  • ялпи миллий маҳсулотнинг ўсиш суръатлари;
  • жон бошига тўғри келадиган ЯИМ ва унинг ўсиш суръатлари;
  • инфляция даражаси;
  • ишсизлик даражаси;
  • давлат бюджетининг тақчиллиги;
  • инвестицияларнинг самарадорлиги;
  • иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги;
  • савдо ва тўлов баланслари;
  • сиёсий хатар даражаси ва бошқалар.

Мамлакатдаги рискларни таҳлил қилганда жаҳондаги кўпгина етакчи мамлакатларнинг статистика хизматлари томонидан махсус эълон қилган айрим кўрсаткичлар бўйича эксперт баҳолари ва рейтингларидан ҳам фойдаланилади.

[267J. Банкнинг кредит фаолияти уни бошқа банк бўлмаган ташкилотлардан фарқловчи асосий мезонлардан биридир. Жаҳон амалиётидан маълумки, банк фойдасининг асосий қисми кредит билан боғлиқ. Шу сабабли йирик кредитларнинг қайтарилмаслиги банкнинг синишига сабаб бўлиши мумкин.

Банклар фаолиятини тўғри ташкил қилиш, эҳтимол қилинадиган рискларни минималлаштириш масалаларидан бири кредит рисклари, уларнинг даражаларини аниқлаш ва тахлил қилишдан иборат.

Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, кредит риски деганда қарз олувчи томонидан кредит шартномаси шартларининг бажарилмаслиги, яъни кредит суммасининг (қисман ёки тўлиқ) ва у бўйича фоизларнинг шартномада кўрсатилган муддатларда тўланмаслиги тушунилади. Кредит рискини аниклашда қуйидаги формулалардан жуда кенг фойдаланилади:

202

Ҳаракатда бўлмаган активлар 90 кундан кам бўлмаган ва ундан ортиқ муддат ичида даромад келтирувчи активлар, шу жумладан, кредит қўйилмалари.

Ҳисобдан чиқарилган кредитлар банкка қайтарилишидан бутунлай умид узилған ва зарарлар сифатида ҳисобдан чиқарилган кредитлар.

Реал кредит рискини аниқлаш учун, энг аввало, кредит сарф қилиниши мўлжалланаётган лойихани яшашга қобилиятлилиги кафолатланиши лозим. Агар таҳлил натижасида лойиханинг келажаги

яхши деб топилса, унда кредит учун таклиф қилинаётган гаровнинг сифати ва баҳоси таҳлил қилинади. Гаровни таҳлил қилиш жараёнида риск даражаси аниқланади. Чунки гаровнинг қиймати ва ҳужжатлари муҳим роль ўйнайди. .         .

Кредит рискининг ҳақиқий даражаси (КрҲ) қуйидагича аниқланади:

Кр=ТМК/БК

Бу ерда:

КР кредит рискининг ҳақиқий даражаси;

ТМК тўланмаган кредитлар;

БК берилган кредитлар.

Кредит рискининг ҳақиқий даражасини аниқлашда риск коэффициентидан фойдаланиш мумкин (55-жадвал ).

55-жадвал.

Риск коэффициентини аниқлаш тартиби

Кўрсаткичлар Ўлчов бирлиги Вариантлар
I II
1. Банкнинг ўз маблағлари млн.сўм 10000 60000
2. Эхтимол қилинаётган йўқотишларнинг максимал суммаси млн.сўм 6000 24000
3. Риск коэффициенти (2қ:1қ) коэф. 0,6 0,4

Кўриб турибмизки, 11 вариант бўйича капитал қўйиш (ёки кредит бериш) риски I вариантга нисбатан 1,5 марта кам (0,6:0,4=1,5). Риск коэффициентини тўғри тахминлаш бериладиган кредит суммасини оптималлаштириш йўлларини ишлаб чиқишга, кредит рискларини минималлаштиришга ёрдам беради.

|268|. Мижознинг кредитга лаёқатлилигини аниқлаш босқичида бериладиган кредит бўйича риск даражасини қуйидаги кредитлаш жараёнини тавсифловчи чизмага асосланиб хомчўт қилиш мумкин (36-чизма).

Рисксиз зонада йўқотишлар йўқ, яъни унинг даражаси «0»га тенг. Бу ҳолда фойда даражаси юқори бўлади. Бўлиши эҳтимол қилинадиган риск олдиндан аниқ бўлган, юқори даражада хавф тугдирмайдиган риск бўлиб, унинг даражаси сезиларсиз, доимо олинадиган фойдадан паст бўлади.

Критик риск зонаси йўқотишлар бўлиш хавфи борлигини ифодалайди, олинадиган фойдадан бир қисмининг бирон жараён учун йўналтирилганлигини ва шу маблагларнинг қайтиб келишида хавф борлигини ифодалайди.

Риск туфайли йўқотишлар миқдори (суммаси)га қараб риск зонасини аниқлаш мумкин (56-жадвал).

56-жадвал.

Риск зоналари

Ютуқлар Йўкотишлар
Йўқотишлар умуман йўқ Бўлиши эхтимол рисклар зонаси Критик риск зонаси Ҳалокатли риск зонаси Максимум риск зонаси (йўкотишлар)
Рисксиз зона Тушум бўлади Иўқотиш хавфи бор Иўкотишлар бўлиши аник Мулкни ҳам йўқотиш ҳолати.
Фойда

Ҳалокатли риск аниқ йўқотишлар муқаррарлигини ва банкнинг фойдаси мулкий зарар билан якунланишини ифодалайди.

Кредитларни шу тарика, яъни риск зоналари бўйича туркумлаш кредитни хавфли зонага тушишининг олдини олиш, кредит рискларининг даражасини камайтиришга имкон яратади.

Банклар маблағлар йўқлиги туфайли юзага келадиган тўловга қобилиятсизлик, молиявий ва хўжалик фаолиятини давом эттириш имкониятига эга бўлмаслик каби рисклар (хатар)дан эҳтиёт бўлишлари лозим. Агар банк берилган кредит талабномасини яхшилаб тахлил қилмасдан, жуда катта микдорда кредитлар берган бўлса, уларнинг қайтмаслик эҳтимоли мавжуд бўлса, бундай «ёмон» кредитлар банкка катта зарар келтириши мумкин.

707

Бундан ташқари, банк портфелининг бозор нархи пасайиб кетса, уни сотишда банк катта йўқотишларга учрайди. Банкнинг молиявий аҳволи ёмонлашиб бораётганини билган инвесторлар ва омонатчилар ўз маблағларини қайтариб олишни бошлайдилар. Банкнинг бундай аҳволга тушиши натижасида, банк фаолиятини тартибга солувчи органлар уни тўловга қобилиятсиз деб эълон қилишга мажбур бўладилар.

Банкнинг инқирозга учраши нафақат банк учун, балки унинг акционерлари ва омонатчилари учун хам жуда катта салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Бундай банкларнинг акциялари бозорда жуда паст баҳоларда сотилади ва банк ўзининг депозит сертификатларига юқори фоиз ставкалари ўрнатишга мажбур бўлади.

  • Банклар маблағлар йўқлиги туфайли тўловга қобилиятсизлик, молиявий ва хўжалик фаолиятини давом эттириш имкониятига эга бўлмаслик риски (хатар)дан эҳтиёт бўлишлари лозим. Агар банк берилган кредит талабномасини яхшилаб таҳлил қилмасдан, жуда катта микдорда кредитлар берган бўлса, уларнинг қайтмаслик эҳтимоли мавжуд бўлса, бундай «ёмон» кредитлар банкка катта зарар келтириши мумкин.

Банк жалб қилган депозитларни қайтариш ёки кредит бериши учун маблағларнинг етишмаслик рискидан доимо хавотирда бўлади. Бундай риск мувозанатланмаган ликвидлик риски деб аталиб, бунда банк ўзининг накд пулга бўлган талабини қондириш учун жуда юқори фоиз ставкаси билан қўшимча депозит маблағларини жалб қилишга мажбур бўлади.

Бу эса, ўз навбатида, банк даромади ва капиталининг камайиб кетишига сабаб бўлади. Амалиётда бундай рисклар камроқ учрайди. Чунки банк бундай риск кутилаётганини сезиши биланоқ, банклараро бозорга мурожаат қилади ва ўз мавқеини яхшилаб олишга ҳаракат қилади.

Бу рисклар, аввало, банк даромадига таъсир қилса, иккинчидан, банк ресурсларидаги ўзгаришларга ҳамда банк мижозларининг унга бўлган ишончидаги ўзгаришларга таъсир кўрсатади. Энг муҳими, бу рискнинг ортиши банкка нисбатан банк фаолиятини тартибга солиб турувчи органларнинг қаттиқ чоралар кўриб туришига сабаб бўлади.

Яна маълумот

procent

Банк фоизи ва ундан фойдаланиш механизми

Суда фоизи вақтинча муддатга берилган қийматдан фойдаланганлиги учун тўланадиган ўзига хос тўловдир. Унинг тўловчиси ҳам, …