Болаларда нафас олиш органларини текшириш

АНАМНЕЗ

Касал болани ўзидан ёки уни ота – онасини сўраб аниқлашда, болани илгари ўтказган нафас йўли касалликлари туғрисида, об -ҳаво ўзгаришидан совуқ қотиш фактори, инфексион касалликлар ёки туберкулёз билан оғриган болалар билан алоқада бўлган, бўлмагалиги тугрисида суриштирилади

КАСАЛНИ КЎРИКДАН ЎТКАЗИШ.

Беморни кўрикдан ўтказишда, унинг холати, ес – хуши, фел атворига, юз кўринишига, қандай нафас олаётганига (оғиз ёки бурун орқали), ташқи кўринишида нафас олиш азолари касалликларига хос белгилар мавжудлигига аҳамият берилади. Беморда ҳарорани кўтарилиши билан бир қаторда кўкариб окдрмшлик, бўшап1ишликнинг акс етиб туриши, нафасни тезлашиб, бунда бурун қанотларини иштироки ва хар нафас олганда кенгайиши кўпинча бронхопневмонияга хос бўлади. Одатда бронхопневмонияда нафасни ўзгаришида – тахидиспное кўкаришликка нисбатан биринчи ўринда туради. Касалликни енгил хилида кўкаришлик бўлмаслиги ҳам мумкин. Касалликнинг огир холида кўкаришлик огиз ва буруп, юзга тарқалган бўлиб, бу айниқса, нафас қисишида зўраяди. Кўпинча енгилгина кўкаришлик огиз, бурун атрофида кузатилиб, бу бола йиғлаганда ва бақиргапда кучаяди.

Чакалок ва 2- 3 ойлик болаларда оғиз бурчагидап ёки тил остидан кўпик сифат суюқлик ажралиши зотижам касаллигида кузатилади. Бунга сабаб ўпка ва броихлардагп екссудат огиз бўшлигига чиқиши бплап богликдир. Нафас етишмаслик қанча зўрайса, терининг кўкариши шунча кўпаяди ва тарқалган бўлади. Терининг кўкариши артериал қонининг кислородга тўйинганлиги (оксигемоглабин) 95% дан камайганда кузатилади.

Кўк йўтал ва сурункали ўпка касалликлари билан огриган болалар ташқи кўринишига юзни ва қовокларни оқариб салқиган, опп шиллиқ қаватларини кўкаргап,  тери  вена  кон томирларипи бўртиб туриши,  ҳамда  кўз  шиллик, ва тери ости қаватига қон қуйилиши хосдир.

Бурунни текширишда она ёки хамшира қўли билан чойшабга ўралган болани тиззасида ушлаб ўтиради. Врач бола бошипи орқага ташлаган холда, бурун учидап кўтариб, бурун бўшлмгини кўздан кечиради. Буруп шиллиқ қаиати яллиғланишида сероз, шилликли, шиллиқ йирингли, геморрагик суюклик ажралиши мумкин. Ринит кўпинча ўткир респиратор вирус инфексиясида кузатилади.

Йўтал – нафас олиш азолари касалланганлигининг асосий белгиларндан ҳисобланади, шунинг учун йўтал бор йўклигини ва унинг характерини аниклаш керак. Қўпол ит вовуллаганига ўхшаган, “худди бочкага” йўталгандек йўтал ларингитда ва ҳақиқий крупда бўлади. Қийнайдиган қуруқ йўтал – фарингитда, трахеитда ва бронхитнинг бошланишида учрайди. Бронхит тузалаётганида йўтал хўл бўлади ва балғам чиқиши кузатилади. Калта огрикди йўтал – плевритда учрайди. Вақти – вақти билан бўладиган йўтал, яни хуружли (пароксизмал йўтал) кўк йўталда бўлади. Бунда йў.тал пайтида нафас олиш чўзилган бўлади, бемор юзлари қизариб кетади ва қусиб юборади. Битонал йўтал, яни 2 ўзакли – бири қўпол югон, иккинчиси еса ингичка бўлади, бундай йўтал – бронхиал лимфа беиларининг катталашганида учрайди (чунки безлар катталашиб трахеянинг 2 га бўлинган соҳасини қитиклайди). Бундай йўтал теберкулёз бронхоаденитида, лимфа саркомада, лейкозда кузатилади.

Йўталганда кўп балгам ажралиши, кичик ёшдаги болаларда ўпка абссесси ёки кистани ёрилиб бўшашида бўлса, катта ёшдаги болаларда бронхоектазия билан кечувчи сурункали пневмонияда кузатилади.

Беморни текширишда унинг овозига ҳам етибор бериш керак, чунки овоз ҳалкум ва огиз пайлари шикастланганда ўзгаради. Болаларда ларингит кўпинча нафас олишиинг қийинлашуви круп билан кечади. Круп хақиқий ва сохта бўлиши мумкин. Хақиқий круп дифтерияда пайдо бўлиб, бунда овоз пайларни крупоз яллигланиши ва пленкага уралиши кузатилади. Сохта круп – кўпинча ўткир респиратор вирус чнфексиясида кузатилиб овоз пайлари ос гида шиш пайдо бўлади. Сохта круп одатда тўсатдан, хақиқий круп еса аста се кип бошланади. Димогида манқаланиб гапириш сурункали муртак безларини яллиғланишида, бурун безларини катталашиши – аденоидларда, “бури танглайда”, ҳалкум орасида юмшоқ танглай параличида (дифтерия асоратида) учрайди. Югон паст овоз ва хириллаб нафас олиш микседемада учрайди.

Беморни текширишда бурун канотларининг кенгайиши нафас олганда ёрдамчи мускулларнинг иштирок етиши нафас қисилишининг мавжудлигидан далолат беради. Нафас кисиши гипоксемия, гиперкапния, конда, мияда чала оксидланган моддалар егилишида, асидозда кузатилади.

Беморни текширишда упипг огзи халкум ва бодомча безлар холптпга аҳамият бериш керак (буни боланинг безовта кўймаслик мақсадида текшириш ниҳоясида ўтказган макул). Одатда мактабгача бўлган болаларда лимфатик тўкималар, бодомча безларни гиперплазияси кузатилиб туради. Кўпипча болаларда ҳар хил турдаги ангиналар учрайди. Катарал ангинада халкум бодомча бези яллиглапишидан қпзарган, бўртгаи, шишган бўлади. Фаллиллнр ангинада катталашган, шишган бодомча безлари юзаспда майда омииии кўринишдаги қарашлар пайдо бўлади. Лакунар ангинада яллшлашпп даражасп кўпайган бўлиб, бодомча бези юзаспдаги чуқурчаларни қоплагап бўлади. Халкум дифтериясида бодомча безларида хира кулранг кўринишдаги нарда пайдо бўлиб, бунда қизаришлик меёрида бўлади. Парда кўчирилса, шиллиқ қаватда қон оқиши кузатилади. Скарлатинада ангина ҳар хил кечиши мумкин. Касалликнинг енгил ҳилида оддий ангина кўринишида катий чегараланган қизаришлик билан кечса, оғир хилида шиллиқ қаватининг некрози билан (некротик ангина) кечиши мумкин. Флегманоз ангинада яллиғланиш атроф туқималарга кенг тарқалган бўлади. Бунда базан бодомча бези абссессида, без бир томонлама шишиб, катталашиб, чайнов мускулларининг спазми натижасида бола огзини очолмай қолшни мумкип. Бурун қалкум бодомча безларининг патологик гиперплазиясида, хоаналар йўллари бекилишидан, нафас олиш қиГппшашиб бола огиз орқали нафас олишга мажбур бўлади. Натижада беморда аденоидга хос белгилар (юзини оқариб бир оз шишиши, салқиганлиги, юкори лаб кўтарилган, огизни очиқ бўлиши, пичиллаб гапириш, ешитиш қобилиятини бузилиши) пайдо бўлади.

Кўкрак қафасини кўздан кечирганда унинг шаклига (суяк системасига каранг), нафас олишда унинг ҳар иккала бўлагини бир хилда иштирок етишига аҳамият берилади. Плевритда, туберкулёз бронхоаденитида, ўпка ателектазида, сурункали пневмониями бир томонда кўпрок кузатилишида, шу томонда кўкрак қафасини нафас олишда орқада қолиши кузатилади. Бронхиал астмада, ўпка емфиземасида кўкрак қафаси максимал нафас олган ҳолатдаги (бочкасимон) кўринишида бўлади, екссудатив плевритда жароҳатланган томонда кўкрак қафаси кўтарилиши, сурункали пневмонияда еса чўкиши кузатилади. Чақалоқ болаларда кўкрак қафасини кўтарилган бўлиб қолиши – пневмоторакс, пневмомедиастенумда кузатилади.

Қобурғалар оралигини диафрагмага бириккан ерини нафас олганда бир оз ичга богиши 3 ойгача бўлган болаларда норма ҳисобланиб, ундан катталарда қобуркалар юмшоклигида (рахит) ёки инспиратор нафас кисиши билан кечувчи иафас йўллари касалликларида- кузатилади. Бу ҳолатни кучли даражада бўлиши стенотик нафас олиш круппда кузатилади.

Кўкрак қафасини силжиб харакагланиши (екскурсияси) сантиметр лентаси ёрдамида, тинч ҳолатда, максимал нафас олганда, максимал нафас чиқарганда ўлчанади. Бунда сантиметр лентаси олдинда кўкрак бези, оркдсан курак суяги бурчагига қўйилади.

Текширишда нафас олишнинг типига ахамият берилади. Ерта ёшли болаларда нормада қорип типи нафас олиши кузатилиб, бу угил болаларда ўзгаришсиз қолади. Қиз болаларда еса 5- 6 ёшликдан кўкрак типи нафас олиши кузатплади. Кўкрак қафаси екскурсиясини пасайиши ўпкани ўткир шишида, бронхиал астмада, ўпка фиброзида, диафрагма ости абссессида, қовургалар аро неврал! ияда кузатилади.

Текширишда яна нафас олишнинг ритмша ва сонига етибор бериш керак. Кузатиш мумкин бўлгап ҳаво етишмаслшида, нафас олиш сонини кўкрак қафасининг ҳаракатидан осонгина санаш мумкин. Катта болаларда санашни болага сездирмасдан,- яхшиси ухлаб ётганда болада секингина қўлни кўкрагига ёки қорнига кўйиб ёки стетоскоп ёрдамида бажариш мумкин. Ерта ёшли болаларда сметоскоппи варонкасимон уч қисмини боланинг бурнини олдига келшриб бир дакика и ч ид а нафас олиш сапалади.

Нафас олишнинг тезлашиши – тахипное дейиладп. Нафас олишниш тезпашпши куйидаги ҳолатларда кузатпладп: 1) ҳаяжонланганда, 2) огир иш бажарганда, 3) тана ҳарорати кўтарилганда, 4) нафас олиш органлари шикастланганда, 5) юрак қон томир системаси касалликларида, 6) кам қонликда.

Нафас олишнинг секинлашуви – брадипное. Болаларда нисбатан кам учрайди. Масалан, кома ҳолатларида (уремияда), захарланишда (масалан, уйқу доридан), мия босимининг кўтарилиб кетишида, чақалокларда дистресс синдромни терминал босқичида кузатилади. Нормада нафас олиш сони билан пулснинг ўртасидаги нисбат 1 ёшда 1: 3,5 га, 1 ёшдан катталарда 1: 4 га тент. Нафас олиш органлари шикастлананда бу фарқ ўзгариб, 1: 2 ёки 1: 3 га тенглашади.

Бемор нафас олганда ёрдамчи мускуллари иштирок ета бошлаши, нафас олишни қийинлашганидан, нафас қисиш бошланганидан далолат беради. Нафас қисилишини формалари:

1. инспиратор нафас қисиши
2. експиратор нафас қисиши
3. аралаш нафас қисиши
4. Шика нафас қисиши

Инспиратор нафас кисиши – юқори ҳаво йўлларининг торайиши ва ингичкаланишида (круппда, ёт жисм, ўсма ёки шиш пайдо бўлганда, трахея, бронхни тугма торайишида, орқа томоқ абссессида ва б.лар) кузатилиб, бунда ҳаво олиш огирлашади. Бунда бурун қанотларининг таранглашиши, кобурға оралигининг, ошқозон атрофининг, умров соҳасининг ярим чуқурчасининг ичига тортилиши кузатилади.

Експиратор нафас қисишида нафас чиқариш қийинлашади. Кўкрак қафаси кўтарилган ҳолда бўлиб, нафас олишда умуман иштирок етмайди. Нафас чиқараш қорин тугри мускуллари иштирокида, базан хуштаксимон овоз чиқариш билан кечади. Нафас чиқариш еса секинлик билан давом етади. Бу емфиземада, бронхиал астмада, астматик бронхитда кузатилади.

Аралаш нафас қисишда нафас олиш ва чиқариш кийинлашади. Нафас олиш просесси бунда одатда тезлашади. Бундай холат кўшина касалликларда кузатилади: хар хил хажмдаги бронхларпинг шикасглапипшда, ппевмонияда, бронхитда кузатилади.

Шика нафас қисиши – експиратор “пишиллаш” билан кечиб, бу туберкулёз инфилтрати ёки лимфа тугунларини, ўпка илдизи, бронхларнинг пастки қисмини босишдан пайдо бўлади. Бунда нафас олиш жараёнида хаво тўсиксиз ўтади. Кичкина болаларда хуррак отганга ўхшаш нафас тугма сифилисга хос бўлади.

Болаларда нафас олиш ритми ҳар хил бўлиши билан фарқ қилади. Чуқур бўлмаган нафас олиш ҳаракатларини чуқур нафас олиш ҳаракатлари билан алмашиниши нафас олишнинг марказий бошкарувини функсионал етишмаслиги билан боглик бўлади. Ригмнинг Чейн – Стоке, Биот, Куссмаул пшларида ўзгариши пафас оЛишнинг огир даражадаги бузилганлипши курса кит.

Чейн – Стоке типида нафас олишда нафас олиш озпша наузадан кейин тиклапади. Нафас олиш чуқурлиги ҳар нафас олганда катталашмб, ритми еса тезлашиб боради ва нафас олиш чўққисига чиққандан кейин пафас олиш аста -секин секинлашиб боради ва ниҳоят бир қаича муддатга гўхчайди.

Биот типида пафас олиш – Чейн – Стоке нафас олипшдап фарк. килиб, бунда танаффусдаи олдин ва кейип нафас олиш харакатларини тугатиб  ва

бошлапиши секин – аста бўлмай тусатдан бўлади. Чейн – Стоке типида нафас олиши менингитда, епсефалнтда, морфин ёки бошқа токсинлар билан огир ?ахарланишда кузатилади. Бнот нафас олиши ўткир ва сурункали мия кон айланиши етишедаслигида кузатилади.

Куссмаул типида нафас олиш “қувилган ҳайвон” нафас олишини еслатиб, бунда нафас олиш фақатгина нафаснинг тезлашиши ва чукурлашиши билан ажралиб қолмасдан одатдаги танаффус (пауза) йўклиги билан характерланади. Бундай нафас олиш нафас олиш бузилишининг оғир хилида учрайди.

ТУГМА СТРИДОР.

Болалар нафас олганда базан чийиллаган шовқин ешитилиб, бу мушук хириллашига, каптар гуруллашига, товуқ қоқоглашига ўхшаб кетади. Бу шовқин бола ҳаяжонланганда, йўталганда, йиғлаганда кучайиб, иссик хонада, ухлаганда, тинчиганида камаяди. Боланинг умумий аҳволи деярли ўзгармайди. Касалликни кўпчилик муаллифлар хиқилдоқ ташқи халкасининг чўмичсимон тогайларини аномал тараққий етиши билан боғлашади. Стридор бола туғилгандан кейин тезда бошланиб, 2- 3 ёшларда йўқолиб кетади. Болада стридор кузатилганда айрисимон безнинг катталашмаганлигига, бронхоаденид, туғма юрак нуқсони йўклигига ишонч хосил қилиш лозим бўлади.

ПАЛПАСИЯ.

Кўкрак қафаси палпаияси аввалам бор кўриш натижаларини аниклашга имкон беради. Палпасия икки қўлда ўтказилади. Қўл кафтини ўрганилаётган соҳага симметрик қўйилади. Бунда тери қалинлигини, кўкрак қафаси оғрикларини, еластик ёки резистент (қаршилик кўрсатиш) холатини, овоз титрашини аникланади. Шикастланган томонда кўкрак қафаси терисининг қалинлашиши екссудатив плевритда кузатилади (Филатов симптоми). Кўкрак қафасида оғриқ қуйидаги холатларда кузатилади: огрикдар кўкрак қафасининг юза ёки чуқур қисмидан – плеврадан бўлиши мумкин, кўкрак қафасини юза қисмидаги огрикдар кўкрак қафасининг юмшоқ тўқималари шикастланишида, зотилжамда, қовурғалар ораси мускуллари ва нервлари шикастланганда, қовургалар ва кўрак шикастлаганда кузатилади.

Кўкрак қафасининг чукур кисмидаги плеврал огриқ нафас олганда ва чпқарганда кучайиб, кўкрак ости сохаларига берилади. Агарда кўкрак кафаси сиқплса окриқ камаяди. Огрсёпап ‘юмопга гавда букилса, окрик камаяди, невралгияда еса аксинча кучаяди. Кўкрак қафасини резистентлик холатини аниклашда, болани олд ва орқа ёки ён томонидан кафт билан сиқиб текширилади. Ўпка тўқимасини қалинлашиб қолишида екссудатив плевритда, ўсма пайдо бўлганда қаршилик ортади.

Овоз титраши (иремитус вокалис) – бу кўкрак қафасининг бир хил жойларида икки томондап кўлларни қўйган холда текширилади. Бунда касал кўкрак қафасини ҳаракатга келтирувчи р – товушли сўзларни айтади (трактор). Еш болаларда – овозни титраши унипг йиглаётган ёки қичқираётган пайтида текширилади. Нормада соглом болаларда кўкрак қафасининг бир хил жойларида овозли титраш бир хил куч билан сезилади. Патологик холатларда овоз читраши кўпайган, пасайган ёки умуман йўқолиши мумкин. Овоз титраши ўнка тўқимаси қалинлашганда, ҳамда ўпкада бўшлиқ пайдо бўлганда кузатилади. Семириб кетилганда, бронх йўли беркилганда, ўпка аталектазида овоз титраши сусаяди.

ПЕРКУССИЯ.

Бунда асосан боланинг тўфи холатда, яни кўкрак қафасининг тўфи симметрик жойлашишига аҳамият бериш керак. Агар кўкрак қафаси нотўфи холатда бўлса, упинг симметрик соҳаларида перкуссия товуши бир хил бўлмай, яиглиш хулосага келиб қолиш мумкин. Хали бошини ушламаган чақалоқларни корни билан ётқизиб ёки болани чап кўлга олган холда перкуссия килиш мумкин. Бунда бола врачнинг чап қўлининг кафтида кукрагн билап ётади, врачнинг катта бармоги боланинг чап қўлтиқ ости чуқурчасида, кўрсаткич бармоги ўнг ўмров суяги устида ва бошқа бармоклари кўкрак ккафасининг ён томонида бўлади. 1 – 2 ёшдаги болаларни яхшиси столга қўилган ёстиқчага ётқизиб, катта болаларни еса тик турган холатда перкуссия килиш лозим. Бунда кўкрак қафаси перкуссия қилинганда касалнинг қўллари олдинга қовуштирилган бўлиши керак ва бемор олдинга озгина егилади. Кўкрак олдини перкуссия қилганда бола қўлларини тушириш керак. Огир касалларни ўтирган холда перкуссия қилиш мумкин. Перкуссия билвосита ёки бевосита усулларда ўтказилади.

Билвосита перкуссия бармокдарни бармоққа уриш йўли билан ўтказилиб, бунда чап қўлнинг ўрта бармоги ёки плессиметр, текширилаётган жойга яхшнлаб қўйилади. Перкуссия қилганда ўнг қўлнинг ўрта бармоги билан урилади, бу бармоқ бугимларида ярим букилиши ва бошқа бармокдарга тегмаслиги керак. Перкуссия қисқа ва фақат қўлнинг бармоқ қисми билан бажарилиши шарт. Боланинг кўкрак кафаси еластиклигини хисобга олган холда перкуссия зарби кучли бўлмаслиги керак. Перкуссия аниқ овоздан овознинг узгаришига караб баҳоланади.

Бевосита перкуссия кўрсаткич ва ўрта бармоклар ёрдамида қовургаларга уриб кўрнш йўлида ўтказилади. Перкуссия пайтида билак ҳаракатланмайди, факатгина тирсак ва бармоклар бўгимлари ёрдамида бўлади. Перкуссия енгил уриш йўли билан ўказилиши керак, чунки бунда хаволи жойлардан ҳавосиз жойларга ўтишни аниқаш осон бўлади.

Бевосита перкуссияни Образсов усулида ўнг қўинг кўсаткич бармоғи ёрдамида сирганиб борувчи ҳаракат билан хам ўтказиш мумкин. Бунда сезиш орқали тўқималар қаршилигининг ўзгариши бахоланади. Перкуссиянинг бу методи асосан ерта ёшдаги болаларни текширишда кўлланади.

. Перкуссия солиштирма ва топофафик перкуссияларга бўлинади. Солиштирувчи перкуссия – кўкрак қафасининг симметрик жойларида ўтказилади. Ўпканинг ҳамма жойида хам хар доим бир хил тиниқ, иложи борича паст товуш ешитилавермайди. Ўнг томонда жигар бўлганлиги учун перкуссия овози анча калта, чапдан олд томон пастки кисмида одатда тимпаник товуш ешитилади. Бу ерда Траубе майдони жолашган. Ўпкада хар хил патологик холатлар вужудга келганда перкуссия овозининг ўзгариши хар хил бўлади.

Топофафик перкуссия восптасида ўпка ва унинг бўлаклари, ўпка тепа чўккиси чеифалари аникланади. Упканинг перкуссия йўли билан топографик чегараспп аниклаш учун бармок, – плессиметрни қовургага параллел қўйилади, кўрак суяклари орасидаги соха еса умуртқага иараллел кўйилади.

Ҳар хил ёшдаги болаларда ўпканинг тепа чўқки чегараси турлича бўлади. Бунипг учун бармок – плессиметр ўмров суяги устига қўйилади ва бунда стерноклеидомастоидеус мускулининг ташки киррасидан юкорига перкуссия қилиб, токи перкуссия товушини бўгила бошлаши пайдо бўлгунча борилади. Нормада бу масофа ўмров суягинииг уртасмдан 2-4 см масофада жойлаипан бўлади. Белгипи бармоқ плессиметрда аииқ товуш ешитилгап чегарасига қўйилади. Орқадан плессиметр спинаскапула га қўйилади ва 7 бўйин умуртқасига. қараб перкуссия қилиб борилади. Бутила бошлаган товуш пайдо бўлган заҳотиёк перкуссия тўхтатилади. Нормада оркадан ўпка чўққиспшшг баландлиги 7 бўйин умуртқасининг ўсимтаси даражасида аникланадп.

Кренинг майдони кенглигини аникдаш. Крекинг майдопи елкадан бўйингача борадиган ени 4 – б см бўлган аниқ товуш чизигиии англатади. Бармоқ – плессиметри трапесиясимон мускулнинг қиррасини ўртасига қўйилади. Бу нуқтадан навбатма-навбат елкага ва бўйинга караб товуш бўқиқлашгунча перкуссия қилиб бориш керак. Шу икки узоклашган нуқталар орасидаги аниқ товуш ешитилган масофа Кренинг майдони кенлигини кўрсатади.

Перкуссия орқали ўпканинг пастки чегаралари ҳамда пастки қирраларини екскурсияси аникланади.

Жадвал 15.

Упкани пастки чегаралари.

Тана чизиқлари	Унг ўпка	Чап ўпка
Урта умров Ўрта қўлтиқ ости Курак Паравертебрал	ВИ қовурга УШ ковурга ИХ ковурга Х1-Кукрак умурткдсининг килтиклик   ўсимтаси соҳасида	Юракка ўйикча хосил кил ад и ИХ ковурга Х ковурга ХИ-Кўкрак            умур гқасишпи килтиклик ўсимтаси соҳасида

Патологик холатда ўпка чегараси ўзгаради. Ўпка чегарасининг пастга кенгайиши емфиземада ва ўпкада шиш бўлганда ёки диафрагманпнг пастда турганлигида (корин бўшлигидаги органларнинг пастга тушишида) кузитплади.

Ўпканинг пастки чегараси куйидаги холларда кўтарилган холатда бўлади.

1. Ўпка бужмайишида (кўпрок, бир тарафлама узок чўзилган яллигланишда).
2. Ўпкани газ ёки плеврадаги суюқлик бил айланитарилишида.
3. Корин бўшлигидаги      босим      хисобига      диафрагманинг      кутарилиши диафрагмани   орган   билан   ёки   суюклик   билан   кўтарилиши   (жигар,    ииок, катталашганда, газ ёки сув йиғилганда).

Ўпканиш пастки чсгарасинп екскурсияси куйидагима олиб борилади: қўлтик ости орка ва қўлтиқ ости ўрта чизиги бўйича ўпканинг пастки чешрасн аниклангач, касалга чукур нафас олиб ушлаб туришини илтпмос килиб ўпканинг пастки тушиш нуқтаси аникланади (белгики аник, товуш ешппипан жойга қўйилади). Ҳудди шундай нафас чиқарганда ҳам аникланади, бупшп учуй касалдан чукур нафас чикариб туришини сўралади. Ёш болшифда ўпка екскурсиясини Гшклганда ёки бақирганда аниклаш мумкин.

Ўпка екскурсиясииипг камайиши қуйидагиларда кузатилади:

1. Ўмка тўқимасининг   еластиклигини   йўқолишида   емфизема    ва   бронхиал
   астмада;
2. Ўпка тўқимасининг бужмайишида;
3. Яллигланишда ёки ўпка тўқимасининг шишида;
4. Плевра пардаларвда ёпишқокдик пайдо бўлганда;

Ўпка ҳаракатининг умуман бўлмаслиги қуйидагиларда бўлади:

1. Плевра бўшлиғини    суюқлик    (плеврит,    гидроторакс)    ёки    газ    билан
   (пневмоторакс) тўлиб қолишида;
2. Плевра бўшлиғини бутунлай битишиб кетганида;
3. Диафрагма параличида.

Нормада перкуссия қилинганда ўпкада тиниқ ўпка товуши ешитилади. Аммо, бу товуш бази органлар (жигар, ошқозон) яқинида ўз характерний ўзгартиради. Патологик холатларда перкутор товуши бўғикдашган, бўгик, тимпаник, кутисимон бўлиши мумкин.

Перкутор товушнинг бўғиклашган ёки бўғик бўлиши патологик жараённи интенсив кечиш даражасига боғлик бўлиб, қуйидаги холатларда кузатилади:

1. Ўпкада ҳаво камайганда:
2. А) ўпка зотилжамида;

Б) ўпка тўқималарига қон қуйилганда;

1. Б) ўпкада шиш пайдо бўлганда;

Г) ўпкада чандикдиўзгаришлар бўлганда;

Д) ўпка ателектазида.

2. Ўпкада ҳавосиз тузилма пайдо бўлганда:
   А) ўсмаларда;

Б) ўпкада бўшлиқ пайдо бўлиб, унда суюклик йиғилганда.

3. Плевра оралигига сугоклик йигилиб қолганда.

Базап перкуссияда ўпка товуши нисбатан жаранглироқ бўлади – бунга тимпаник товуш дейилади.

ТимпГаник товуш қуйидаги жойларда ешитилади.

1. Ўпканинг ўзида    ҳаво    тутган    бўшлик         хосил    бўлганда    (туберкулёз
   кавериасида);
2. Абссесслар ёрилганда, ўсмалар ёршпанда;
3. Бронхоектазлар хосил бўлганда;
4. Ппевмотораксда.

Қутисимон товуш – бу жуда баланд товуш бўлиб, ҳудди бўш қутига ур!андек товуш чиқади – бу асосан емфиземада, ўпкада ҳаво кўпайганда ешнтилади.

Ўпкада девори силлиқ, катта бўшликлар бўлганда перкуссияда ҳудди мегалга урганда чиқадиган товуш хосил бўлади. Агар шундай бўшлик ўпкада юза жойлашиб ингичка броихлар билап бириккан бўлса – “дарз кетган кўза” дан чикхип товуш га ўхшаш товуш ешитилади.

Перкуссия оркали трахеобронхиал, трахея бифуркасияси, ўпка илдиз лимфа тугунларипипг холатипп хам аппқлаш мумкин. Филатов пиёласи симнюми. Бунда И-ИИ қовуркалар оралимарида ўпг ва чаи томонлан тут суяги томон перкуссия қилинади. Нормада перкуссия товушини бугиклашуви тут суяги устида аиикланади. Агарда перкуссия товушини бугиклашуви туш суя гига етмай ешитилса, бунда симптом ижобий ҳисобланади. Филатов симптомида -перкуссия товушини бўғиқлашуви тўш суягини дастаси соҳасида кузатилади. Филатов ва Философов симптомларини ижобий булиши^;– олдинги кукс оралиги лимфа тугунларини катталашганини кўрсатади. Трахея бронхиал лимфа тугунларини катталашишида ВИИ бўйин умуртқаси соҳасида терининг юзакм капилляр қон томирлари кенгайган бўлади (Франко симптоми).

Корани симптоми – бунда 7-8 кўкрак умурткасининг ўткир ўсимтаси бўйлаб пастдан юқорига қараб бевосита перкуссия қилинади. Нормада перкуссия товушининг бўғилиши кичик ёшлик болаларда ИИ кўкрак умурткасида, катта ёшли болаларда ИВ кўкрак умуртқасида ешитилади. Агарда бўгик перкутор товуш кўрсатилган умуртқалардан пастки соҳаларда ешитилса, бифуркасия лимфа безларининг катталашганлигидан далолат беради.

Аркавин симптоми – бунда олдинги қўлтик ости чизигидан пастдан юқорига қўлтиқ остига қараб перкуссия қилинса, нормада бу сохада бўғиқ перкуссия товуши ешитилмайди. Агар ешитилса бу бронхопулмонал лимфа безларининг катталашганидан далолат беради. Бунда паравертебрал чизигида ўпка илдизи соҳасида ҳам перкуссия товуши бўғиклашган бўлади.

АУСКУЛТАСИЯ.

Бунда боланинг ҳар хил ўтирган ёки ётган ва бошқа холатларида ешитиб курйш мумкин. Ешитганда авваламбор нафас шовқини характерига етибор бериб, баҳолаш керак.

Яиги тугилган чақалокларда ва 3-6 ойлик болаларда сует нафас олиш ешитилади. 6 ойдан 5-7 ёшгача пуерил нафас олиш ешитилиб, бу кучайган везикуляр нафас олишни еслатади. Бунда нафас товуши нафас олишнинг ҳар икки фазасида кучлироқ ва давомлирок бўлади. Пуерил нафас олишнинг пайдо
бўлишига бронх йўлларининг торлиги, қискалиги, кўкрак қафасининг еластиклиги,         кичиклиги ҳамда интерстисиал                     тўқималарнинг ривожланганлигидан, ўпка тўқимасида ҳавони кам бўлиши сабаб бўлади. 7 ёшдан катталарда везикуляр нафас олиш ешитилади. Везикуляр нафас олиш «ф» ҳарфи товушини еслатиб, бунда нафас чикариш нафас олишнинг 1/3 қисмини ташкил етади.

Нафас олишнинг патологик ўзгариши:

СУСТ НАФАС ОЛИШ. Бу хилда нафас олиш тўла ва холсиз болаларда, чала тугилгап болаларда бўлади: ўпка емфиземасида, ўпканинг бир қисмида ҳаво йўли беркилиб қолиши, ўпкани суюклик (плеврит), ҳаво (пневматоракс) билан сиқиб қўйишида, плевра пардасини қаттиқ қалинлашиб кетганида, ўпка яллиғланишининг бошланғич ва оҳирги даврларида, алвеола еластиклигининг бузилишида кузатилади.

ҚАТТИҚРОҚ НАФАС ОЛИШ. Майда бронхларни торайишида (уларни яллигланиши ёки спазми ҳисобига) пайдо бўлиб (нафаснп кучайиши нафас чикариш ҳисобига бўлади) бу бронхиолит, астма хуружида кузатилади.

ҚАТТИҚ (ДАГАЛ) НАФАС ОЛИШ. Бунда везикуляр нормал нафас олишнинг кўполланиши ва нафас чиқаришнинг чузилишп кузатилади. Бу бронхитда ва бронхопневмонияда кузатилиб, манда бропхларнипг жарохатланганини кўрсатади. Бундай касалликларда яллиглапиш натижасида ажралиб чиққан екссудат бронхлар кенглигини торайтиради, бу еса шу типдаги нафас олишга шароит яратади.

БРОНХИАЛ НАФАС. Бронхиал пафас олиш «Х» харфи товушини еслатиб, бунда нафас чиқариш нафас олишга қараганда ҳар доим кучлирок, ва давомлироқ бўлади.

Соғлом болаларда бронхиал нафас хиқилдоқ устида, трахеяда, кўрак суяклари аро сохасида 3-4 кўкрак умуртқаси оралигида ешитилади.

Патологик холатларда бронхиал нафас олиш ўпка тўқимасининг қалинлашиб дағаллашишида (сегментар ёки лобар пневмонияда, ўпка абссессида) ешитилади.

АМФОРИК НАФАС. Амфорик нафас олиш бронхиал нафас олмиининг бир тури бўлиб, у кучли ва мусиқа товушларига ўхшагап бўлади. Бундам товушни текис бўшликда^ устида (бронхлектаз ва каверна) ешитиш мумкин.

ХИРИЛЛАШЛАР. Узининг табиати бўйича қўшимча шовқин бўлиб, улар ҳаво йўлларида суюкдик, қон, шилимиқ моддаларни ҳаракатга келишидан хосил бўлади.

Хириллашлар қуруқ ва нам бўлади.

ҚУРУҚ ХИРИЛЛАШЛАР бронхларнинг шиллиқ қаватида шиллиқ ипларнинг хосил бўлишидан келиб чиқади. Нафас олиш пайтида ҳаво оқими бу ипларни мусиқа абобининг торига ўхшатиб ҳаракатга келтиради. Бошқа холларда шишиб кетган бронхларнинг қавати ҳаво оқимига қаршилик кўрсатиши натижасида товушларнинг хосил бўлиши келиб чиқади. Қурук хириллашлар овози бўйича хуштак овозига ва мусиқа асбобининг овозига ўхшаган бўлиб, юқори ёки паст товушда ешитилиши мумкин. Улар ўзгарувчанлиги билан ажралиб туради. Улар ларингит, фарингит, бронхит касалликлариди учрайди.’

НАМ ХИРИЛЛАШЛАР.

Бунда бронх ва бронхиолаларда суюклик йигилиши натижасида нафас олиш ва чиқариш пайтида келаётан ҳаво оқими пуфакчалар хосил қилади. Овози бўйича улар ёнаётган оловга туз ёки сув пуфакларинипг ёрилишипи еслатади. Нам хириллашлар катта бронхларда, бронхоектазда, кавернада, майдалари еса жуда кичик бронхларда (бронхиолитда) ешитилади. Майда пуфакли хириллашларни аҳамияти муҳим бўлиб, кўпинча улар яллиғлапиш жараёнини ўпка тўқимасига тарқалаётганидан далолат беради. Катта пуфакли хириллашлар пайдо бўлиши асосан малум бўлса ҳам айрим пайтларда муҳим аҳамиятга ега бўлади. Чунончи, бундай товушларнинг катта бронхлари йўқ ўпка бўлакларида пайдо бўлиши каверна борлигидан далолат беради.

Ўпка яллигланишининг бошланиши даврида ва туберкулёз инфилтрасияланишининг бир неча турларида, ўпка инфарктида майда хирилашлардан фаркли равишда крепитасия ешитилади.

КРЕПИТАСИЯ.

Крепитасия келиб чиқишига сабаб ёпишиб ётган бронхиола, алвеола деворларининг нафас олиш пайтида кирган ҳаво тасирида ажралишида пайдо бўлади. Крепитасия фақат нафас олиш пайтида хосил бўлади. Крупоз пневмонияда касалликнинг 1-3 кунлари (крепитатио индух) екссудатни қуйилиш даврида, 7-10 кунлари (крепитатио ред их) – зкссудптпп сурилиш даврида крепитасия ешитилгши.

Боланинг биринчи яшаш ойларнда хириллаш кўп холларда клйин ешитилади. Бунга кўкрак кафасппинг екскурсиясининг бушлики сабаб буладп.