СОРБОН
Болаларда тугилишни биричи соат ски кунлари кузатплгап нафас олиш ритмини нотекислиги одатда тезда йўколиб кетади. Базан чақалокларда, айпикса янги туғилган болаларда, биринчи нафасдан сўнг ўпка тула ёзилмап физиологик ателектаз келиб чикишига олиб кслишн мумкин. Бундаи ҳолатда ўпкада яллигланиш жараёни ривожланишига шароит тугилади.
Нафас олиш фаолиятини баҳолашда ташки нафас олишни, яни атмосфера ҳавоси билан ўпка капилляр қони ўртасидаги газ алмашинувини текшириш катта аҳамиятга егадир. Буни аникдашда оддпй клиник услублардан. хамда махсус аппаратлар талаб қилинадиган нисбатан мураккаб услублардап фойдаланилади.
Нафас олганда олинган ҳаво ҳажми чақалокларда кам бўлиб, бу кўрсатгич бола ёши катталашган сари ортиб боради. Бу бола ўсиб ривожланиши билан бир қаторда ўпка вазнининг ортиб бориши, ҳамда нафас олганда кўкрак қафасп екскурсиясини кенгайиб бориши билан боглик бўлади. Нисбий нафас ҳажми, яни иафас олганда олинган ҳани ҳалмини боланпш 1 кг. вазнига бўлкш ҲиикГаиҲ \ам болаларда катталарга ппсбакш кам бўчадп (Жадвал 12).
Аммо болаларда кислородга уларда талаб уларда модда алмашув шиддатли кечмшм сабабли катталарга нисбачан кун булади. Бир ёшлик болами кислородга бўлган талаби хар бир килограмм вазнига 7,5- 8 мл / дакака булса, 6 ешда 9,2 мл / дакика бўлади, кейим бу курсагич каманиб 10 ёшда 6,3 мл / дакика, 1-1 ёшда 5,2 дақиқани ташкил килади. катталарда бу кўрсаттч 4,5 мл / дакикига тенг бўлади.
Жадвал 12. Болаларда нафас олганда олинган ҳано ҳажми мл. да
(Н. Н. Шалков буйича).
| Еш | Абсолют | 1 кг вазнига | нисбатан |
| 1 ой | ’30 | 6,2 | |
| 4 ой | 39 | 6,2 | |
| 6 о и | 54 | 6,7 | |
| 1 ёш | 70 | 7,0 | |
| 3 ёш | 114 | 7,4 | |
| 6 ёш | 156 | 7,9 | |
| 1 1 ёш | 254 | 7,8 | |
| 14 ёш | 300 | 7,8 |
Болалар учуп пафас олишпинг юзакилиги хосдир. Аммо боладаги нафаспшп юзакплиги ва пафас ритминпнг нотекмслши, пафас олишнинг гезлиги билап компснсаспялападп. Яти тугилган чақалок, бола етил1аилик даражасига қараб бир дақиқада 40- 60 маротаба нафас олади. Бола ёши катталашган сари нафас олиш сони камайиб боради (Жадвал 13).
Жадвал 13.
Болаларда ёшга қараб нафас олиш сонини ўзгариши. (А. Ф. Тур, 1967бўйича).
| Боланинг ёши | Нафас сони (дақиқада) |
| 2 ҳафтадан 3 ойгача
4-6 ойда 7-12 ойда 2-3 ёшда 5-6 ёшда 10-12 ёшда 14-15 ёшда катталарда |
40-45
35-40 30- 35 25-30 25атрофида 20- 22 18- 20 15- 16 |
Чақалокларда ҳар бир нафас олишга 2,5- 3 томир уриши, 1 ёш ва ундан катта болаларда 3- 4 ва ниҳоят катталарда 4- 5 юрак қисқариши тугри келади.
Нафас олишнинг минутлик ҳажми (нафас олгандаги ҳаво хджмини, бир дақиқадаги нафас олиш сонита кўпайтирилгани) боланинг ёши катталашган сари ортиб боради. Янги туғилган болада кўрсатгич 635 см3 ни, 3 ойда И 100 см3 ни , 1 ёшда 2200 см1 ни, 6 ёшда 3210 см3 , 14 ёшда 5000 см3 ни, катталарда 6150 см1 ни ташкил килади. Аммо нафас олишнинг минутлик ҳажмини нисбий кўрсаткичи (1 кг оғирликка нисбатан) 3 ёшгача бўлган болаларда 200 кмж ни ташкил етиб, 11 ёшлик болаларга (140 см3) нисбатан қарийб 1,5 маротаба, катта кишиларга (96 мл) нисбатан 2 дан зиёд кўпдир.
Ўпканинг ҳаётмй сиғими (максимал нафас чиқаргандан сўнг, максимал олинган ҳаво микдори ) болаларда кам бўлиб, ёш катталашиши билан бу кўрсатгич ортиб боради. Ўпкада ҳаётий сиғимини аниклаш ерта ёшлик болаларда қипин (бола қичқпргапда чиқарилган ҳаво микдорини аниклаш йўли билан баҳолаш мумкин) бўлиб, катта ёшдаги болаларда (5- 7 ёшда) уларни текширувида фаол иштирокпда спирометр ёрдамида аниклапади.
Нафас олгандаги резерв ҳаво (бола тинч ҳолатда пафас о.шач, куши.мча максимш! даражада олган ҳаво ҳажми) ҳамда нафас чиқаргандагп резерв ҳаво ҳажми (бола тинч ҳолатда нафас олгач максимал даражада чикдриш ҳаво ҳажми) ёшга нисбатан ортиб боради (Жадвал 14).
Жадная 14.
Болаларда ўпканинг хаётий сиғими. А.В.Мазурин, И.М.Воронсов, 1985 йил.
| Ёш | Упканинг ҳаётий сиғими | Ҳажми мл. | ||
| Нафас олиш | Резервдаги нафас олиш | Резервдаги нафас чиқариш | ||
| 4 ёш 8 ёш 12 ёш 16 ёш катталарда | 1100 1600 2200 3800 5000 | 120 170 260 400 500 | 490 730 1000 1650 1500 | 480 730 1000 1750 1500 |
Демак боланинг ёши катталашиши билан боланинг нафас олиши, резервдаги нафас олиш ва нафас чиқариш ҳажми мутассил ортиб боради. Агар солиштириб кўрилса, боланинг тинч ҳолатида нафас олганда сарфланадиган ҳаво ўпка ҳаётий ҳажмини ўртача 12-15% ташкил етади холос. Бу кичик ёшдаги болаларда ўпканинг етарликча ёзилмаслигига, кўкрак қафаси тузилишига, умуман боланинг машқ билан шуғулланганлигига, жисмоний тараққий етганлигига боғлик бўлади.
Ўпканинг ҳаётий сиғими давомли ўпка касалликларида ўпка туқималарининг еластик чўзилувчанлик ҳолати пасайиб, бронхиал қаршиликлар ортиб кетиб, ўпканинг нафас олиш сатхи торайганда камайиб кетади.
Максимал даражадаги ўпка орқали ўтган ҳавонинг бир минутдаги миқсори бола ёши катталашган сари ортиб боради. Бу кўрсатгич 6 ёшлик болада 42 л/мин, 10 ёшда 48 л/мин, 15 ёшда 75 л/мин ни ташкил қилади.
Нафас олиш жараёнида организмда нормадаги газ алмашинувини таминлаб туриш учун нафас олиш фаза ёки босқичларини ўзаро тугри алмашиниб туриши лозим бўлади. Малумки, нафас олиш жараёни уч босқичдан иборат: 1) Ташқи нафас олиш – алвеолалар билан атмосфера орасида газ алмашинуви. 2) Ўпка нафас олиши – ўпка билан қон ўртасида газ алмашинуви. 3) Туқима ёки ички нафас олиш – қон билан туқималар орасида газ алмашинуви.
Ташки нафас олишликнинг самарадорлиги нафас олгандаги ва нафас чиқаргандаги кислород ва карбонад ангидрид микдорини фарқпга қараб баҳоланади. Бу фарклар ерта ёшдаги болаларда 2- 2,5% ни, катталарда 4- 4,5% ни ташкил килади. Газ алмашуви катталарга нисбатан жадал (ҳар бир кг огирлигига) бўлса ҳам, ҳар нафас олганда кам микдорда кислород ўзлаштириб, карбонат ангидридни ажратади.
Ташки нафас олишнинг компенсатор имкониятини бахолашда фойдаланилган кислород коеффисентини (ўпкада 1 л ҳаводан ўзлаштирилган кислород микдори) аниклаш катта аҳамиятга ега. Фойдаланилган кислород коеффисенти 5 ёшгача бўлган болаларда бир оз кам – 31- 33 мл / л бўлиб, 6 ёшдан кейин катталар кўрсаткичига (40 мл / л) тенглашиб олади.
Кислородни ўпкадан туқималарга етиб бориши кон орқалп, асосан гемоглабин билан кимёвий бириккаи – оксигемоглабин ҳолида амалга ошади. Янги тугилган чакалокларда биринчи кунлари гемоглабин микдорини (1 г. гемоглабин 1,34 мл кислородпи бириктира олади), ҳамда фетал гемоглабинки (ҲЕФ) ммкдорнни (ҲЕФ да катталар гемоглабини – НЕА иа иисбатап кислородга яқинлик устун) кўп бўлиши, уларда ўпка нафас олиш шаклланишини кескин ДП1ФПНН ўткачмш имкопиятипи яратадм.
Кислородни капилляр қон томирлардан туқима хужайраларига ўтиши ҳам улардаги кислород босими градиепти туфайли амалга ошади (артериал қонда кислород босими 90 мм симоб устунига тенг бўлса, хужайра митохондрияларда 1 мм симоб устунига тенг бўлади).
Болаларда тўқима нафас олиши катталарга нисбатан жадал суратда (бу чақалокларда ферментларни катталарга нисбатан фаоллиги билан тушунтирилади) кечади. Карбонат ангидрид газини парсиал босими қонга нисбатан туқимада ошиқ бўлади.
Янги туғилган чақалокларда, айниқса, чала туғилган болаларда фермент карбоангидразанинг фаоллиги жуда паст бўлганлиги сабабли (бир ёшларнинг охирларида катталар нормасига яқинлашади) ерта ёшлик болалар касалликларида, айниқса, ўпка касалликларида кўпинча гиперкапния кузатилади.
Кўрсатиб ўтилган нафас олиш ва чиқариш жараёнини болаларда ўзига хослиги уларда нафас олиш системасининг анатомик ва физиологик хусусиятларига боғлик бўлади, бу холат уларда бу системани осон жароҳатланишига, нафас олишнинг тез бузилишига имкон яратади.
