ҲАРАКАТ ВА АСАБ РУҲИЯТНИ РИВОЖЛАНИШИ

Ҳомилада тери ресепторларининг қитикданишидан пайдо бўлган харакат фаолияти, уни «корин ими» қолатида (кул, оёк букилиб йиғилган кул панжалари юз сатхида кисилган ҳолда) бўлишини таминлайди. Бу холат бачадон деворига хомилани енг кам каршилик кўрсатувчи кулай холат бўлиб, хомилалик даврини ва тугалнш жараёнини нормал кечишида мухим урин тутади. Бу орка мия рефлектор фаолияти даражасида кечади.

Янги тугилган чақалоқ бола харакати хусусиятлари шу билан белгиланадики, унда организм ни ташқи мухит билан ўзаро муносабатини бошкарувчи марказий орган бош мия кобиги фаол ҳолатда бўлмай, екстрапирам идал система фаолиятини интефасия қилувчи харакат анализаторларининг кобиг ости тузилмалари нисбатан шаклланган бўлади.

Янги тугилган чакалок харакати рефлектор стереотип характерга ега бўлиб, тартибсиз бирон макс ад га ега бўлмаган, атетоз сифат ҳолатида бўлиб, оёк қўлларининг йигувчи мускуллари тонуси ошган бўлади. Бундай харакатни ташкил топиши Берн штейн буйича «Таламополлидар» даража дейилади. Ҳомила ва 3-5 ойликкача булган болапппг барча хилдаги харакатлари мама шу даражада кечади.

Болаларда ҳаракат коордипасияси тугмлгандан кейин ривожламиб бормО, буи и бошқарувида «юл – йўллик тана» х,амда бош мия кобиги иштирок етади Бунда пирамида йўлларини шакллана бошлаши муҳим ўрип тутадм. Бундай ҳаракат ташкил топиши «пирамида стрнар» даража дейилади. Инсонга хос бўлган юқори даражадаги харакатни ташкил топиши, факат мия кобиги даражасида бўлиб, бунга Бернштейн бўйича «предметли ҳаракат» даражаси дейилади. Бу харакат бола катта бўлгунча мутассил такомиллашиб боради. Харакат фаолиятининг такомиллашиб боршми факат бошқарув звеноларинннг шаклланишига боглик бўлмай, ҳаракатми к,айта қайта бажарилишига, ҳаракат тарбиясига, машққа боглик бўлади.

Болада ҳаракат функсиялар ривожи малум катий тартибда (катта бўлмаган чекланишлар билан) кечади. Олдин куз мускуллари координасияси ва бош ҳаракати, кейин кўл ҳаракатлари ва ундан кейин ёнбошга айланиш, емаклаш, ўрнидан туриш ва юриш ҳаракатлари пайдо бўлади. Бола танасининг ҳаракати юқоридан пастга, бошдан оёкдарга томон йўналишида амалга ошади.

Болада харакатни ривожланиши билан бир қаторда шартли рефлекслар секин – аста пайдо бўлиб боради. Бу соҳани ўрганишда И.П.Павловнинг шогирди таникди педиатр Н.И.Красногорскийнинг хизматлари катта.

Н.И.Красногорский фикрича, чақалок бола мия кобиги хужайралари кифоя қиладиган даражада етилгап бўлиб, тугилишнинг биринчи ҳафталариданоқ шартли рефлексларни хоеил қилиш мумкин. 2-3 ҳафталик чақалокларда чегараланган микдорда шартли рефлекслар хосил бўлади.

Шартли рефлексларни ривожламишида биринчи галда овқат доминанти мухим урин тутади. Агар йиглаётган болани емизаётгандек ҳолатда кўкракка якинлаштирилса, у йиглашдан тўхтайди. Бошида шартли рефлекслар кийинчилик билан 2 ойликнинг охнргп 3 ойликнинг бошларида яхшм шаклланиб боради.

Изоҳланаётган материални қўллаш ва яхшироқ ўзлаштириш мақсасида болаларда ҳаракат ва асаб руҳий ривожланишининг ёшга нисбатан асосий кўрсатгичларни жадвал ҳолида келтирдик (Жадвал 10 га қаранг).

3 ёшдан катта болаларда рухият ва нутқни ривожланиши у билан бўлган турлик мунсабатлар, уни сева билиш, тарбия омилларига боглик бўлиб, ёш катталашишм билаи булар мураккаблашиб боради. Адабиётларда келтирилишича бол ада умуман аушй ривожланишни 50% тўрт ёшгача бўлгаи даврга, 30% 4-8 ёшлик, 20% 8-7 ёшлик даврга тугри келади.