СОРБОН
Банк амалиётида муҳим муаммолардан бири бу банк рискларини баҳолашдир. Уни тўғри баҳолаш, унинг рўй беришини ўз вақтида олдини олиш бўйича тегишли чоралар ишлаб чиқиш имкониятини беради. Рискларни аниқлаш уларнинг даражасини ҳисоблашдан бошланади.
Риск даражаси муайян фаолиятда мақсад нимага йўналтирилганига қараб зарарлар бўлишини ёки хўжалик субектининг фаолият натижаси малум бир йўқотишлар билан тугаши ёки юқори даромад олипш мумкинлигини ифодалайди. Ана шу риск даражаси ва у билан боғлиқ йўқотишлар еҳтимолини аниқлашнинг бир неча усуллари мавжуд:
- експерт(субектив) баҳолаш усули;
- статистик усул;
- таҳлилий (комплекс) усул.
Експерт баҳолаш усули рискни таҳлил қилувчи иқтисодчи (експерт)нинг малака даражасиға асосланади. Бунда банкнинг фаолиятида ўтказилган барча операсиялар бўйича мавжуд малумотлар таҳлил қилиниб, имкони борича кўпроқ йўқотишларга олиб келиши мумкин бўлган операсиялар таҳлилга жалб қилинади. Шу жараёнда банкнинг ўзидаги, шунингдек, бўлиш еҳтимоли бўлган йўқотишлар ва уларнинг давр оралиғи аниқланади:
Й=ЙҲ/Н
Бу ерда:
Й– йўқотишлар даражаси (коеффисиентда);
ЙҲ– йўқотишларга олиб келувчи ҳолатлар сони;
Н – тахдилга жалб қилинган ҳолатларнинг умумий сони.
Формуладаги Н банкнинг фақат йўқотиш, зарарларга олиб келиши мумкин бўлган операсияларнинг сонини емас, балки барча операсияларни, жумладан, фойда келтирувчи операсияларни ҳам ўз ичигаолади.
Йўқотиш даражаси 0 < Й < 1 оралиғида бўлади. «Й» қанча «0» га яқин бўлса, риск даражаси шунча кичик бўлади. Агар «Й» қанчалик «1» сонига яқин бўлса, риск даражаси шунчалик юқори бўлади.
Статистик усул кўрилиши мумкин бўлган зарарлар еҳтимолини • вариасия коеффисиенти (В) ни ҳисоблаш ёрдамида аниқланади:
яни ўртача квадратик фарқланиш;
х кузатишга жалб қилинган операсиялар ва улардан кутилаётган натижа;
¯х -барча операсияларда кутилаётган ўртача натижа;
н операсиялар сони.
Бу коеффисиент ҳам 0 дан 1 гача ўзгаришда бўлади ва у қанчалик юқори бўлса, фарқланиш ёки риск даражаси шунчалик юқори бўлади. Проф. Ш. Абдуллаева ушбу коеффисиент даражасини баҳолашда қуйидаги интерваллардан фойдаланишни тавсия етади.”
0,10 гача-кам (сезиларли бўлмаган фарқланиш);
0,10-0,25 меёрида ёки сезиларли фарқланиш;
0,25 ва ундан юқори катта фарқланиш.
Вариасия коеффисиентининг даражаси банк томонидан амалга оширадиган операсиялар бўйича риск даражасининг паст ёки юқори бўлишига боғлиқ. Яни банкнинг операсиялари бўйича риск даражаси вариасия коеффисиентига тўғри пропорсионалдир. Шу САбабли банк ўз фаолиятида рискни камайтириш ва банк ликвидлилигини ошириш учун ўз маблағларини фарқланиши енг кам бўлган операсиялар (вариант)га қўйишга ҳаракат қилиши керак. .
Таҳлилий-комплеке усули ўйинлар назариясини қўллашга асосланади. У банкнинг нафақат ўз ҳаракатларини, шунингдек, атрофидаги контрагентларнинг ҳам амалга ошириши мумкин бўлган барча муқобил ҳаракатларини кўриб чиқишни тақозо етади. Ўйинлар назарияси унсурларидан фойдаланган ҳолда вазифаларни ҳал қилиш жараёни жуда улкан ва мураккаб бўлиб, жуда кўп вақт сарфлашни талаб етади.
Банк бўйича йўл қўйилиши мумкин бўлган риск даражаси ёки кўрсаткичи (Кр) қуйидагича ҳисобланади:
Бу ерда:
Кр банк бўйича йўл қўйилиши мумкин бўлган риск даражаси;
- шу банкнинг барча операсиялар бўйича кўриши мумкин бўлган зарарлар йиғиндиси;
ҚМ банкнинг ўз маблаглари;
Е банк ташқи рисклариниш мсёрий коеффисиенти.
Халқаро амалиётда ташқи рискларни таҳлил қилишнинг икки босқичли тизими мавжуд. Биринчи босқичда мамлакатдаги умумий иқтисодий вазият таҳлил қилинади, иккинчи босқичда мамлакатдаги рискнинг умумий даражаси қуйидаги кўрсаткичлар ёрдамида ҳисоблаб чиқилади:
- ялпи миллий маҳсулотнинг ўсиш суратлари;
- жон бошига тўғри келадиган ЯИМ ва унинг ўсиш суратлари;
- инфлясия даражаси;
- ишсизлик даражаси;
- давлат бюджетининг тақчиллиги;
- инвестисияларнинг самарадорлиги;
- иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги;
- савдо ва тўлов баланслари;
- сиёсий хатар даражаси ва бошқалар.
Мамлакатдаги рискларни таҳлил қилганда жаҳондаги кўпгина етакчи мамлакатларнинг статистика хизматлари томонидан махсус елон қилган айрим кўрсаткичлар бўйича експерт баҳолари ва рейтингларидан ҳам фойдаланилади.
[267Ж. Банкнинг кредит фаолияти уни бошқа банк бўлмаган ташкилотлардан фарқловчи асосий мезонлардан биридир. Жаҳон амалиётидан малумки, банк фойдасининг асосий қисми кредит билан боғлиқ. Шу сабабли йирик кредитларнинг қайтарилмаслиги банкнинг синишига сабаб бўлиши мумкин.Банклар фаолиятини тўғри ташкил қилиш, еҳтимол қилинадиган рискларни минималлаштириш масалаларидан бири кредит рисклари, уларнинг даражаларини аниқлаш ва тахлил қилишдан иборат.
Юқорида такидлаб ўтилганидек, кредит риски деганда қарз олувчи томонидан кредит шартномаси шартларининг бажарилмаслиги, яни кредит суммасининг (қисман ёки тўлиқ) ва у бўйича фоизларнинг шартномада кўрсатилган муддатларда тўланмаслиги тушунилади. Кредит рискини аниклашда қуйидаги формулалардан жуда кенг фойдаланилади:
Ҳаракатда бўлмаган активлар 90 кундан кам бўлмаган ва ундан ортиқ муддат ичида даромад келтирувчи активлар, шу жумладан, кредит қўйилмалари.
Ҳисобдан чиқарилган кредитлар банкка қайтарилишидан бутунлай умид узилған ва зарарлар сифатида ҳисобдан чиқарилган кредитлар.
Реал кредит рискини аниқлаш учун, енг аввало, кредит сарф қилиниши мўлжалланаётган лойихани яшашга қобилиятлилиги кафолатланиши лозим. Агар таҳлил натижасида лойиханинг келажаги
яхши деб топилса, унда кредит учун таклиф қилинаётган гаровнинг сифати ва баҳоси таҳлил қилинади. Гаровни таҳлил қилиш жараёнида риск даражаси аниқланади. Чунки гаровнинг қиймати ва ҳужжатлари муҳим рол ўйнайди. . .
Кредит рискининг ҳақиқий даражаси (КрҲ) қуйидагича аниқланади:
Кр=ТМК/БК
Бу ерда:
КР кредит рискининг ҳақиқий даражаси;
ТМК тўланмаган кредитлар;
БК берилган кредитлар.
Кредит рискининг ҳақиқий даражасини аниқлашда риск коеффисиентидан фойдаланиш мумкин (55-жадвал ).
55-жадвал.
Риск коеффисиентини аниқлаш тартиби
| № | Кўрсаткичлар | Ўлчов бирлиги | Вариантлар | |
| И | ИИ | |||
| 1. | Банкнинг ўз маблағлари | млн.сўм | 10000 | 60000 |
| 2. | Ехтимол қилинаётган йўқотишларнинг максимал суммаси | млн.сўм | 6000 | 24000 |
| 3. | Риск коеффисиенти (2қ:1қ) | коеф. | 0,6 | 0,4 |
Кўриб турибмизки, 11 вариант бўйича капитал қўйиш (ёки кредит бериш) риски И вариантга нисбатан 1,5 марта кам (0,6:0,4=1,5). Риск коеффисиентини тўғри тахминлаш бериладиган кредит суммасини оптималлаштириш йўлларини ишлаб чиқишга, кредит рискларини минималлаштиришга ёрдам беради.
|268|. Мижознинг кредитга лаёқатлилигини аниқлаш босқичида бериладиган кредит бўйича риск даражасини қуйидаги кредитлаш жараёнини тавсифловчи чизмага асосланиб хомчўт қилиш мумкин (36-чизма).
Рисксиз зонада йўқотишлар йўқ, яни унинг даражаси «0»га тенг. Бу ҳолда фойда даражаси юқори бўлади. Бўлиши еҳтимол қилинадиган риск олдиндан аниқ бўлган, юқори даражада хавф тугдирмайдиган риск бўлиб, унинг даражаси сезиларсиз, доимо олинадиган фойдадан паст бўлади.
Критик риск зонаси йўқотишлар бўлиш хавфи борлигини ифодалайди, олинадиган фойдадан бир қисмининг бирон жараён учун йўналтирилганлигини ва шу маблагларнинг қайтиб келишида хавф борлигини ифодалайди.
Риск туфайли йўқотишлар миқдори (суммаси)га қараб риск зонасини аниқлаш мумкин (56-жадвал).
56-жадвал.
Риск зоналари
| Ютуқлар | Йўкотишлар | |||
| Йўқотишлар умуман йўқ | Бўлиши ехтимол рисклар зонаси | Критик риск зонаси | Ҳалокатли риск зонаси | Максимум риск зонаси (йўкотишлар) |
| Рисксиз зона | Тушум бўлади | Иўқотиш хавфи бор | Иўкотишлар бўлиши аник | Мулкни ҳам йўқотиш ҳолати. |
| Фойда | ||||
Ҳалокатли риск аниқ йўқотишлар муқаррарлигини ва банкнинг фойдаси мулкий зарар билан якунланишини ифодалайди.
Кредитларни шу тарика, яни риск зоналари бўйича туркумлаш кредитни хавфли зонага тушишининг олдини олиш, кредит рискларининг даражасини камайтиришга имкон яратади.
Банклар маблағлар йўқлиги туфайли юзага келадиган тўловга қобилиятсизлик, молиявий ва хўжалик фаолиятини давом еттириш имкониятига ега бўлмаслик каби рисклар (хатар)дан еҳтиёт бўлишлари лозим. Агар банк берилган кредит талабномасини яхшилаб тахлил қилмасдан, жуда катта микдорда кредитлар берган бўлса, уларнинг қайтмаслик еҳтимоли мавжуд бўлса, бундай «ёмон» кредитлар банкка катта зарар келтириши мумкин.
